همدان

شهر همدان مرکز استان همدان در غرب ایران واقع است. شهر همدان در دامنهٔ شرقی کوه الوند واقع شده که یکی از پنج شهر تاریخی، فرهنگی ایران شناخته شده است. مرکز استانی به همین نام است که در سیصد کیلومتری جنوب غربی تهران قرار دارد. از ویژگی های این شهر، نقشه آن می باشد که توسط مهندسان آلمانی طراحی شده و به نقشه شعاعی معروف است که 6 خیابان اصلی به طور موازی به میدان اصلی شهر وصل شده و بلوارها بصورت رینگ های اول و دوم آنها را منقطع کرده که در نوع خود کم نظیر است و در ابتدای هر خیابان اصلی دو گنبد نقره ای رنگ به تعداد 12 گنبد بنام هر امام معصوم تعبیه شده است که نشانگر مذهبی بودن و شیعی بودن این شهر از دیرباز می باشد.

پیشینه تاریخی نام همدان
آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان «کارکاشی» داده بودند که «کار» به معنی قرارگاه یا منزلگاه و «کاشی» نام قوم کاسی است. آشور شناسان و ماد شناسان، جملگی این کار کاشی (با شهر کاسیان) را منطقه کنونی همدان دانسته اند.
پرفسور گیریشمن، باستان شناس معروف فرانسوی، معتقد است که اسم قبلی هگمتانه، "اکسایا" یعنی شهر کاسی ها بوده است.
در مجموع اعتقاد غالب بر این است، که شهر هگمتانه را یکی از اقوام آریایی بنام مادها ساخته اند. و نخستین دولت ایرانی را در آن بنا نهاده اند. ولی نتایج تحقیقات بیانگر آن است که شهر هگمتانه پیش از انتخاب به پایتختی توسط مادها، وجود داشته و مردمانی از قوم کاسی در آن می زیسته اند. سپس بازماندگان قوم کاسی، بعدها با طایفه ای از آریاییها قوم موسوم به ماد را پدید آورده اند. و با غلبه بر دولت تجاوزگر آشوری، دولت ماد را بنیان گذاشته، و پایتخت خود را کارکاشی قرار داده اند. و از آن به بعد، این شهر هگمتانه نام گرفته است. امروز هم باستان شناسان، تپه باستانی هگمتانه، واقع در مرکز شهر همدان را، که وسیع ترین تپه باستانی ایران است، بقایای همان ابنیه عهد کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می دانند. مساحت این تپه حدود ۳۰ هکتار می باشد که با در نظر گرفتن بخش هایی که جزء محدود تپه باستانی بود، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از ۴۰ هکتار نیز می رسد. این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان، و در دو سوی خیابان اکباتان واقع شده است. «هگمتانه»، یا «هنگمتانه» که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه «هنگ» به معنی «جا» و «متانه» به معنی «تجمع» است. این واژه در زبان یونانی به صورت «اکباتانا» در آمده است، و در کتیبه های عیلامی به صورت «اک ماتانو» آمده است. برخی نیز معتقدند: «امدانه» یا «آمادای» که در کتیبه پیلسر پادشاه آشور آمده به این محل اطلاق می شده. هگمتانه «در زبان ارمنی» اهمتان «و در زبان سریانی و پهلوی، اهمدان»، در گویش نویسندگان عرب «همدان» و در تورات، «احتمانا» گفته شده است. همچنین سکه هایی از عهد ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شده است. نخستین اشاره مکتوب به نام مادها و سرزمین ماد، در سالنامه بیست و چهارم شارل مانزر سوم (۸۳۶ قبل میلادی) و سارگن دوم (۷۱۵ قبل از میلادی بوده، که از این قوم و سرزمین آنان به نام «مادای» یا «آمادای» یاد کرده اند.
روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دوره مادها، (از اواخر قرن هشتم تا نیمه اول قرن شم قبل از میلاد) مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده است. و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتختهای دوره هخامنشی (پایتخت تابستانی و احتمالا محل خزانه آنها) به شمار می رفته است.
گفته های هرودت مورخ یونانی، در قرن پنجم قبل از میلاد، مهم ترین مأخذ تاریخی در این مورد است. وی بنای اولیه این شهر را به "دیااکو" نخستین شهریار ماد نسبت می دهد (در ۷۲۸ قبل از میلاد). هرودت اوضاع سیاسی و اقتصادی نامناسب قوم ماد را در دستیابی دیااکو به قدرت مؤثر می داند. لوح زرین به نام (آریارمنه)، یافت شده در تپهٔ باستانی هگمتانه. این لوح از زرناب است به ابعاد ۱۲در ۸ سانتیمتر، دارای ۱۰ سطر به خط میخی است. آریا رمنه جد داریوش اول از شاهان هخامنشی است. بنا به اظهار نظر باستان شناسان این لوح قدیمی ترین اثر تاریخی می باشد و در موزه (برلن آلمان) نگهداری می شود. دیگر مورخین یونانی چون پلی بیوس، کنزیاس، ژوستین و گزنفون نیز درباره هگمتانه مطالبی جمع آوری کرده اند. دیااکو پس از اینکه هگمتانه را به پایتختی خود برگزید، تصمیم به ساخت کاخی عظیم و مستحکم به صورت هفت قلعه تو در تو گرفت. به طوریکه کاخ پادشاهی و خزانه، در درون قلعه هفتم قرار داشته باشد. دیااکو به تقلید از رنگ آمیزی قصرهای بابلی، دستور داده بود کنگره های هر قلعه را به رنگی مخصوص در آورند. به این ترتیب: رنگ کنگره های قلعه اول سفید، دومی سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی، پنجمی نارنجی، و کنگره دو باروی داخلی سیمین و زرین بودند و محیط بیرونی ترین دیوار قلعه، تقریبا" به اندازه حصار شهر آتن بوده استقصر شاهی، که در آخرین قلعه درونی بر پاشده بود، دارای صدها اتاق بوده، و مردم نیز خانه های خود را بیرون این قلعه ها و در کنار آن ساخته بودند. بنا به در خواست دیااکو، قوم ماد شهرهای کوچکی را که در آن می زیسته اند، رها ساخته و در اطراف قلعه شاهی خانه های خود را بنا کردند پلی بیوس مورخ یونانی (2۰۴ تا ۱۳۲ قبل از میلاد) می نویسد: در دامان کوه اورنت، (اورنت یا اورنتس = الوند) شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم و حیرت آوری قرار گرفته، و قصر شاهی، در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیده است. وضع ساختمانی، آرایش عجیب، و تزییناتی که در آن به کار رفته به نحوی بوده، که توصیف آن مبالغه آمیز به نظر می رسد. چوب هایی در آن به مصرف رسیده پوشیده از زر و سیم است. درها، ستون های و رواق های آن، با هزاران گونه کنده کاری و نقش و نگار آراسته شده اند. یک دیوار بی پیرایه، و یک تیر عاری از زیور، در آن کاخ نیست حتی کاشی هایی که زینت بخش «ازاره ها» و دیوارهای درونی قصر است، با پوششی از آب نقره، سیم اندود گشته و همه چوب ها از جنس سرو و کاج می باشند. کنزیاس مورخ یونانی و پزشک معروف اردشیر دوم هخامنشی (۴۰۴ تا ۳۰۴۵ قبل از میلاد) می نویسد «سمیرامین» ملکه آشور، پس از دیدن وضعیت شهر و موقعیت مناسب آن دستور داده، که برای او در آنجا کاخی بسازند و چون دیده است که در شهر جدید الاحداث کمبود آب وجود دارد، دستور داده تا با صرف هزینه ای گزاف، نهری ساخته و آب دریاچه ای را که در آن سوی کوه اورنت (الوند) است به این شهر سرازیر نمایند.

ابوبکر احمد بن محمد اسحاق همدانی معروف به ابن فقیه، در کتاب البلدان خود که در حدود سال ۲۹۰ هجری به تحریر در آمده، به نقل از یکی از دانشمندان پارسی می نویسد: «همدان بزرگ ترین شهر جبال و حدود چهار فرسنگ در چهار فرسنگ بوده است.»

بخت النصر بعد از فتح و ویرانی بیت المقدس، فرمانده ای به نام صقلاب را به قصد تصرف همدان می فرستد، ولی وی با عدم موفقیت مواجه شده و طی نامه ای به بخت النصر می نویسد: من به شهری آمده ام دارای بارویی بلند و سرکش و مردمی بسیار و کوی و برزنهای فراخ و رودهای فراوان و... پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن سدر مسیر جاده شاهی، که پارسه (تخت جمشید) را به سارد متصل می کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود، و از این رو آن را آباد کردند. در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می شود. هگمتانه به صورت ویرانه ای بود. ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود دستور می دهد در میانه شهر، کوشکی بزرگ که آن را ساروق می نامیدند، بسازند. در این کوشک سیصد مخفی گاه برای گنجینه و دارایی ها برپا شد. و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی (دو لختی) و هر اشکوب، به بلندای دوازده گز بود.
چنانکه ملاحظه شد درباره چگونگی احداث و نام بنیانگذاران هگمتانه در بین مورخین یونانی، اتفاق نظر وجود ندارد. مورخین اسلامی نیز در این زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند و در مورد محل دقیق آن هم نظریات متفاوتی ارائه شده است. گرچه اکثر مورخین، پژوهشگران و باستان شناسان مانند مرحوم مصطفوی، پرفسور گیریشمن، اشمیت، لوشای و پرادارا، تپه ای را که هم اکنون در شهر همدان به نام هگمتانه معروف است، محل اصلی شهر باستانی هگمتانه می دانند. حفاری های باستان شناسی سالهای اخیر در تپه هگمتانه هم مشخص شده است، که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بوده است. نتایج حفاریهای تپه هگمتانه، آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب رسانی در شهر حکومتی مادها و پارتها می باشد. در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری به عرض ۵/۳ متری وجود داشته و کف این معابر، تماما با آجرهای مربع شکل و به منظمی مفروش بوده است. پیشینه حفاریهای علمی از این تپه، به سال ۱۹۱۳ میلادی بر می گردد که هیشی فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوش هایی در تپه هگمتانه انجام داد. ولی نتایج این کاوشها هیچ گاه منتشر نشد. در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، که حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای این شهر مورد کاوش قرار گرفته یکی از کهن ترین دوره های تمدن بشری نمایان شده است. همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظیم و کم نظیر در درون آن کشف شده، از جمله کاوشهای علمی سال ۱۳۶۲ تا کنون که به سرپرستی آقای دکتر محمود رحیم طراف، به انجام رسیده منجر به شناسایی شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه شده است. تحقیقات نشان داده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارد که هر کدام شامل یک هال (حیاط مرکزی) است. با اتاقها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن، به شکلی که هر واحد ساختمانی فضایی در حدود ۵/۱۷×۵/۱۷ متر را در بر می گیرد. معابر مذکور با عرض ۵/۳ و پس بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته، و جهت شمال شرقی به جنوب غربی دارند. همچنین ادامه کاوشها بخش هایی از حصار عظیم شهر به قطر ۹ متر و ارتفاع ۸ متر را آشکار ساخته است. این حصار در فواصل معین، دارای برجهای عظیم بوده، که هگمتانه قدیم را در بر می گرفته است. به طور کلی این تپه در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته است. از جمله ویژگی های شهر باستانی هگمتانه معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم سابقه است. ضمنا در طول حفاریهای انجام شده آثار ارزشمند و بی نظیری کشف گردیده که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست. تعدادی از اشیاء کشف شده از این تپه در موزه ملی ایران باستان و تعدادی دیگر در موزه ها و یا مجموعه های خصوصی خارج کشور نگهداری می شود.

جایگاه تاریخی همدان
همدان، اولین پایتخت نخستین تشکیلات حکومتی در ایران بوده، که در آن دوره هگمتانه نامیده می شده است. آثار مکشوفه از تپه باستانی هگمتانه و نیز کتیبه های گنج نامه آثاری از آن زمان می باشند. آثار تاریخی، فرهنگی متعدد موجود در همدان، موجب شد تا در جلسه مورخ ۱۳۷۰/۲/۲ شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، همدان به عنوان یکی از شش شهر تاریخی، فرهنگی کشور شناخته شود. همچنین کاوش های باستان شناسی انجام شده در تپه گیان نهاوند و وجود تپه باستانی باباکمال و مهاجرت حبقوق پیامبر به تویسرکان، (حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح) نیز حاکی از قدمت این دو شهر می باشد.

مکان های توریستی، مناظر طبیعی و دیدنی
تپه عباس آباد، تپه حاج عنایت، پل کوریجان، پیست اسکی تاریک دره و آبشینه. نیز می توان از غار زیبای علی صدر، آبشار گنجنامه، باغ های مصفای دامنه الوند به ویژه دره عباس آباد و دره مراد بیگ، غار قلعه جوق، سد اکباتان و پارک مردم سخن به میان آوررد.

آثار و مکان های مذهبی
امامزاده عبدالله، امامزاده یحیی، امامزاده حسین، امامزاده اسماعیل، امامزاده محسن، امامزاده هادی ابن علی، امامزاده اسماعیل و امامزاده اهل بن علی.

Sources

Keywords