ابن فقیه همدانی دانشمند مسلمان
ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی، معروف به ابن فقیه (ابن الفقیه). ابن ندیم می گوید:
«نامش احمد و از ادیبان است. بیش از این، از کار و بار او چیزی دانسته نیست. او راست کتاب «البلدان» به اندازه هزار ورق. آن را از کتابهای دیگران گرفته و کتاب جیهانی را سلخ کرده است. نیز آثار اوست کتاب «ذکر الشعراء المحدثین و البلغاء منهم والمعجمین».
دائره المعارف الاسلامیه گوید: او کتابی جامع به نام «البلدان» در حدود سال 290 ق (903م) تألیف کرده است که مقدسی و یاقوت بسیار از آن نام می برند. این کتاب از میان رفته است. دخویه می گوید: احتمال دارد مختصری را که از روی این کتاب نوشته شده است، علی بن حسن شیزری، در حدود سال 413 هجری نوشته باشد. همین مختصر را دخویه جزء «مجموعه کتب جغرافیای عربی»، به عنوان جلد پنجم آن مجموعه در سال 1887 نشر کرده است.
می گویند: ابن فقیه، درباره شاعران بزرگ عصر خود نیز کتابی نوشته بوده است. ما از زندگی مولف چیزی نمی دانیم، لیکن می توانیم از آنچه دخویه در مقدمه خود بر «البلدان» ذکر کرده است، و نیز اشاره کوتاهی که یاقوت در «إرشاد الأریب» می کند، بفهمیم که مولف و پدرش از محدثان مشهور بوده اند.
کراچکوفسکی می گوید: «ابن فقیه را مستشرقین روسی می شناسند و با آثار او آشنایند. او در مورد ترکستان، و قفقاز، معلوماتی به دست می دهد، ضمنا (به نقل از ابن خردادبه) راه بازرگانان یهود و بازرگانان روس را معرفی می کند. و این موضوع، خود، باعث به وجود آمدن تحقیقاتی شده است، که از جمله تحقیق خاصی است که کونیک کرده است. ممکن است نسخه خطی مشهد، مقداری از این مسئله را روشن کند. به ظن قوی، ابن فقیه از مردم همدان ایران بوده است. او ادیبی شعر دان و مطلع بوده و کتابی درباره شاعران نوشته است که ما فقط نام آن را می دانیم. تألیف جغرافیایی او (البلدان) در اصل کتابی پر حجم و بزرگ بوده، و چنانکه می گویند، پنج جلد و دو هزار صفحه داشته است.
لیکن این کتاب را ما اکنون، از روی مختصری می شناسیم که علی شیزری، در سال 413 ق (1022 م)، یعنی تقریبا صد سال پس از تألیف اصل، از روی آن، تألیف کرده است. اما یاقوت، از نسخه اصل، قسمتهای بسیاری نقل کرده است.
لسترنج گوید: «محقق و نویسنده دیگر، ابن فقیه همزمان ابن رسته است که تألیفی قابل توجه در موضوعات مختلف جغرافیا کرده و با نهایت تأسف فقط اجمالی از آن کتاب در دسترس ماست. برخی از یادداشتهای او برای تکمیل یادداشتها و مطالب محققین قبل مورد استفاده است.»
در دائرة المعارف بستانی نیز در همین حدود درباره او گفتگو شده است. مآخذ دیگر نیز آنچه درباره او گفته اند، اجمال یا تفصیل سخنان ابن ندیم و یاقوت است. مولف «ریحانه الادب» می گوید: ابن الفقیه: احمد بن فقیه، یا احمد بن محمد بن اسحاق بن ابراهیم همدانی طباطبائی، مکنی به «ابوبکر» یا «ابوعبدالله»، و معروف به «ابن الفقیه»، در اوایل قرن چهارم هجرت، از اکابر جغرافیین و اهل ادب بوده و از تألیفات اوست کتاب «البلدان» یا «مختصر کتاب البلدان» که در لیدن چاپ و بعد از وفات معتضد، شانزدهمین خلیفه عباسی (279ق) (رعط) تألیف شده، و به جز موارد نادره، از بغداد نبرده و فقط بلاد عظیمه را ذکر کرده است. سال وفاتش به دست نیامد. نام او را در «قاموس الاعلام» احمد بن فقیه نوشته و ظاهر آن است که پدرش محمد، ملقب به فقیه بوده است.
معلوم نیست که خیابانی به چه استناد عنوان طباطبائی را بر همدانی افزوده است؟ نیز چطور می گوید از تألیفات اوست کتاب «البلدان» یا «مختصر البلدان». چه، ظاهرا مختصر از دیگری است. اما در مورد بغداد، در اصل «البلدان»، به تفصیل سخن گفته شده است.
جورج سارتون در کتاب «مدخل تاریخ علم» می گوید: «ابوبکر احمد ابن محمد بن اسحاق بن الفقیه الهمدانی. متولد در همدان، ایران، جغرافیا دان ایرانی که در حدود 903 (میلادی) شهرت گرفت. در همان حدود 903 (291 هجری) کتاب «البلدان» را نوشت که مقدسی و یاقوت غالبا از آن نقل کرده اند. این کتاب از میان رفته است، ولی خلاصه ای از آن در دست است.... متن را دخویه چاپ کرده و بروکلمان، در جلد 1، صفحات 227، 1898 از آن سخن گفته است.»
Sources :
محمدرضا حکیمی- عقل سرخ- صفحه 230-234