بحارالانوار
کتابی است به زبان عربی که حدود 320 سال قبل تدوین و تألیف شده است که میتوان آن را دائرة المعارف شیعه نامید. نویسنده این کتاب، مولی محمدباقر مجلسی، فرزند محمدتقی مجلسی اول است که خود به مجلسی دوم و علامه مجلسی معروف است که بین سالهای 1037 تا 1110 هجری قمری زندگی کرده. او از بزرگان تشیع و از اعلام قرن یازدهم و معاصر با ملامحسن فیض کاشانی و شیخ حر عاملی میباشد که به کثرت تألیف و اهتمام به اداره امور شرعی از جمله منصب شیخ الاسلامی و مرجعیت و فتوا مشهور است.
کتاب بحارالانوار که تألیف این بزرگ مرد عالم تشیع است، جامع ترین مجموعه حدیث شیعی است که در آن بخش عمده ای از آیات قرآن کریم همراه با تفسیر آنها به تناسب عناوین ابواب و موضوعات درج شده و تقریبا تمامی احادیث نبوی و بعضی احادیث قدسی و اخبار و روایات و معارف اهل بیت در آن گردآوری شده است. در این کتاب تمام اعتقادات، اصول دین، فروع دین، ایمان، کفر و تمام شعبات احکام و غیره در بابهای مختلف، اعلام و بزرگان شیعه از صحابه رسول اکرم و اصحاب ائمه (ص) تا قرن هشتم، اندیشه ها و آراء علمی و تجربی، تقریبا تمام طبقیات و آراء طبی، نجومی، فلکی، ریاضی، معارف اجتماعی و آداب و سنن و مراسم و شعائر، کلیه وجوه و جلوه های تاریخ و فرهنگ تشیع، اساطیر و قصص تمام انبیاء از آدم تا خاتم و اثبات عصمت آنها و قصص و فرهنگ عامه (فولکلور) شیعه، و خلاصه تمام شئون اندیشه و عمل و عقائد و احکام اسلام و تشیع را از ملک تا ملکوت را در بردارد.
این کتاب برای هر کسی که جویای بابی از ابواب علوم آل محمد (ص) باشد، راهگشا است. خود مؤلف این وصف را در اول کتاب، توصیف کرده است. کتاب بحارالانوار، گنجینه بزرگ و ذی قیمتی است که علامه مجلسی رضوان الله تعالی علیه در جمع و تدوین آن رنج فراوان برده و در نتیجه نیتی بزرگ بر عالم تشیع دارد که به نظر بعضی از بزرگان، نظیر آن در عامه و خاصه نوشته نشده است. برای مثال، آقا بزرگ تهرانی در معرفی این کتاب می نویسد که قبل و بعد از آن، نظیرش دیده نشده است و تدوین هم نشده است و انصافا هم که چنین دائرة المعارف پرموضوعی که در ابواب مختلفی تدوین شده، نه در ده قرن اول تاریخ شیعه تا عصر او، و نه در سه قرنی که از وفات او می گذرد، در عالم تشیع و سایر مذاهب اسلامی تألیف و گردآوری نشده است.
این اثر عظیم را، علامه مجلسی در طی 36 سال (از 1070 تا 1106 هجری قمری) با همکاری عده کثیری از فضلا و شاگردان ارشد خود به پایان برده است. تمام مجموعه عین متون و نص است که نشان دهنده روش علمی و عینی علامه و در درجه اول اهمیت است. البته شرح و بیانی در ذیل اغلب ابواب به قلم مجلسی اضافه شده ولی این توضیحات و تعلیقات از متون و نص اصلی ممتاز است. این کتاب گرانقدر در چاپ جدید در 110 مجلد و 2327 باب و بالغ بر حدود 40000 چهل هزار صفحه است.
مطلبی که قابل ذکر است اینکه: عده ای انتقاد به آن دارند بر اینکه بعضی مطالب سست و بی اساس در آن آمده و در پاره ای از مجلدات آن، تناقضاتی است. مثلا در بابی، روایتی یا معجزه ای را به امام هفتم نسبت داده و دقیقا همان روایت یا معجزه را در جای دیگر به امام هشتم نسبت میدهد. هم چنین این انتقاد هم هست که اخبار ضعیفی در آن دیده می شود که نه موجب علم می شود نه عمل. در جواب باید گفت: قهرا اخبار ضعیفی در متن ابواب مختلفی دیده می شود، اما نظر مؤلف، جمع و ضبط احادیث بوده که حقا از عهده این مهم برآمده است، ولیکن هر محقق و خواننده میتواند متن حدیث را که از منابع مختلف نقل شده با سلسله سند آن حدیث و روایت مورد بررسی قرار دهد، اگر نقص یا تناقص دید، آن را با روایات کاملتر و سند صحیح تر تطبیق نماید و تکمیل کند. و باید گفت امثال اینگونه تناقض ها از برکات این کتاب است، زیرا اگر گردآوری روایات از کتب مختلف و جمع آن در باب واحد ذیل موضوع واحد نبود، این تناقض آشکار نمی شد.
این روشنگریها و تناقضات از برکات این کتاب عظیم و مهم است که باب بحث و فحص و دقت علمی را می گشاید و باب جهل و ضلالت و قول بلاتحقیق را می بندد. این بزرگوار، تمام آنچه از احادیث و روایات به او رسیده، در کتابش آورده ولی تشخیص بین صحت و سقم را به شم و شناخت محققان و احاطه علمی آنان واگذارده است بدون آنکه در جمع آوری و انتخاب روایات، فکر و نظر شخصی خود را حکم قرار دهد. البته آنچه که در بیانات ایشان در توجیه روایات متعارضه و متناقض و تأویل و رفع اختلاف آنها می یابیم به قصد صدور حکم بر صحت حدیث و قبولش نیست، بلکه این کار شأن هر مجموعه ای از جوامع حدیث است که در همه آن احادیث و روایات، ضعیف و صحیح و حسن است. وظیفه محدث، گرد آوردن و نقل و جمع آوری و تکثیر اسناد و روایات است، ولی بحث صحت و سقم حدیث و ضعیف و قوت آن یا فحص و تحقیق، وظیفه دیگری است که علم رجال و درایت، باید به آن بپردازد.
خلاصه بقول: اقل فایده جمع و تدوین علامه مجلسی این است که محققان هر موضوعی از معارف دینی، تمامی گمشده و آرزوی خود را در این مجموعه فراهم می یابند... و به این وسیله مجال ژرفکاوی در آنها را دارند.
Sources :
کاظم مدیر شانه چی- علم الحدیث
سیدمحسن امین عاملی- اعیان الشیعه- صفحه 9/184-182
دائرة المعارف تشیع ج3