الغ بیگ ابن شاهرخ
الغ بیگ گورکان، پادشاه سلسله تیموری، فرمانروای خراسان و شاهزاده هنرمند و هنرشناس تیموری. نام اصلی او را بیشتر تاریخ نویسان "محمد طرقای یا طرغای" گفته و بعضی "تمر" گفته اند که به احترام پدربزرگش تیمور، الغ بیگ (امیر بزرگ) او را صدا زدند. در سال 796 هـ ق در سلطانیه به دنیا آمد. پدرش شاهرخ و مادرش گوهرشاد آغا که آثار خیر او در مشهد و هرات به جای مانده است، جدش، امیر تیمور گورکان که به جهت علاقه شدیدی که از همان اول به او داشت، به یمن تولدش، گناه مفروض مردم ماردین را بخشید و از کشتار آنان چشم پوشید. الغ بیگ به همراه سرپرست خانوادگی، همسر امیر تیمور بزرگ، در آسیای صغیر، آذربایجان، و بعد به سمرقند رفت. در دوران نوجوانی ازدواج کرد و پدربزرگش تیمور برای او جشن مفصلی با حضور سفیر اسپانیا برگزار کرد. در همان سال نیز (807 ق) تیمور درگذشت.
بعد از تیمور پسرش شاهرخ، در هرات به حکومت رسید و او پسر خود "الغ بیگ" را که در این زمان حدود هجده سال داشت، حاکم توس، سبزوار، نیشابور، کلات و... کرد (808 ق). الغ بیگ که در لشگرکشی هند و کابل، همراه پدربزرگش تیمور بود، این بار همراه پدر که در سال 812 هـ ق به سمرقند لشگر کشید، بود، پدر حکومت ماوراءالنهر و سمرقند را به او داد و "امیرشاه ملک" را کارگزار او کرد. استقرار پادشاهی شاهرخ و حکومت الغ بیگ بر ماوراءالنهر و سمرقند، آغاز دوره 38 ساله آرامش و نسبتا امنیت بود. اگرچه چند درگیری با مغولان (پسران چنگیز) داشت، ولی این درگیری ها نتوانست آرامش منطقه و امنیت حکومتی را بر هم زند. البته الغ بیگ، در این لشگرکشی و دلاوری ها چندان شایستگی از خود نشان نداد و حتی یکبار مورد سرزنش پدرش واقع شد و برای مدتی از حکومت عزل شد، ولی او در این مدت توانست حلقه علمی و ادبی و هنری خود را برپا کند!
الغ بیگ، دانشمندان علوم ریاضی، هندسه، هیأت، نجوم، الهیات و هنرمندان خطاط، شاعران، صوفیان، و عارفان را از چهارگوشه کشور به دربار خود در سمرقند فرا خواند و در این مدت فقه، اصول، معانی، زبان، ریاضیات، و نجوم را آموخت. قرآن مجید را در 6 ماه از بر کرد. ابیات بسیاری را حفظ کرد و هنر شاعری خود را نشان داد. از آن جایی که بیشتر از هر چیز به هیأت و نجوم علاقه داشت، دانش آن را نزد «قاضی زاده رومی» یاد گرفت.
تأسیس رصدخانه الغ بیگ
در سال 824 ق، رصدخانه بسیار بزرگی را در سمرقند بنا کرد و زیج الغ بیگی را نوشت و با کمک علما بزرگی چون "غیاث الدین جمشید کاشانی" و "معین الدین کاشانی" و "علاءالدین قوشچی" که وی از شاگردانش بود و با همت استادش قاضی زاده رومی، رصد بست و همان سال مادرش گوهرشاد، را از مشهد به سمرقند برای دیدن رصدخانه دعوت کرد. کار رصدخانه او در سال 841 هـ ق تمام شد. زیج الغ بیگ در جهان اسلام بود و تا پیدایش دانش نجوم در غرب، زیج دیگری تصنیف نشد و همواره بر اساس آن، تقویم، استخراج می شد. متن زیج الغ بیگ به همت "سدیو" در 1847 میلادی و ترجمه آن در 1853 میلادی، در پاریس منتشر شده است. او تألیف دیگری در تاریخ خاندان فرزندان چهارگانه چنگیزخان به نام "الوس اربعه چنگیزی" دارد.
دوران حاکمیت الغ بیگ
با مرگ شاهرخ، دوران آرامش و آسایش الغ بیگ هم تمام شد. او که فرزند بزرگ شاهرخ و تنها پسر بازمانده او بود (چون بقیه پسرانش قبل از پدر، از دنیا رفته بودند) بعد از پدر، با برادرزاده ها و پسران خودش، درگیری هایی داشت، یکبار به هرات لشگر کشید و در این میان عبداللطیف پسر الغ بیگ در مشهد به پدرش پیوست، الغ بیگ مجددا از مشهد به هرات رفت و آنجا هم با شورشیان مخالف خود، به کشت و کشتار و غارت سختی دست زد. بعد به ماوراءالنهر رفت و هرات را به عبداللطیف سپرد. عبداللطیف یکبار در هرات دلاوری ها کرد ولی بعد از هرات به ماوراءالنهر شبانه فرار کرد و شهر را از دست داد. الغ بیگ که از او خشمگین بود، پاداش او را به پسر دیگرش "عبدالعزیز" که علاقه زیادی هم به او داشت، داد و عبداللطیف را حاکم بلخ کرد.
عبداللطیف از نامهربانی پدر ناراحت و کینه او و برادرش را به دل گرفت و در بلخ جنگی میان پدر و پسر درگرفت، مدتی بعد متوقف شد، الغ بیگ به سمرقند برگشت و عبداللطیف به دنبال پدرش تا اینکه در شاهرخیه جنگ بین آنها شد و پسرش عبدالعزیز در مقابل چشمان پدر کشته شد. امرای دیگر رو به عبداللطیف آورده و از الغ بیگ روی گرداندند. الغ بیگ در این زمان که در موضع ضعف قرار گرفته بود، از پسر اجازه سفر خواست. او موافقت کرد اما اجازه قتل او را به شخصی داد که در راه او را بکشد (853 هـ ق) و بدین ترتیب پادشاهی الغ بیگ که خیلی کوتاه و پر آشوب بود به پایان رسید. عبداللطیف نیز چند ماه بعد از پدر کشته شد. در دوران کوتاه پادشاهی الغ بیگ به نام او سکه زده شد و این سکه ها در ترکمنستان، تبریز، انگلستان موجود است.
Sources :
دایرة المعارف بزرگ اسلامی- جلد 10