نقد و بررسی روایات وارده درباره ترتیب نزول سور قرآن
چنانکه می دانیم سور و آیات قرآنی به ترتیبی که به پیغمبر اکرم (ص) نازل شده در مصحف ثبت نیست. گذشتگان دانشمندان اسلامی و خاصه از اهل سنت در ترتیب نزول سور و آیات به روایات اعتماد می کردند و از جمله روایات که در این باره رسیده روایتی است از ابن عباس که می گوید (کتاب اتقان ج1 ص10 چاپ قاهره 1370، نقل از کتاب فضائل القرآن ابن ضریس): «آغاز هر سوره ای که در مکه نازل می شد در همانجا نوشته می شد پس از آن خدای تعالی آنچه می خواست بر آن می افزود. و نخستین چیزی که از قرآن نازل شد:
1- اقرء بسم ربک بود
2- پس از آن ن
3- پس از آن یا ایها المزمل
4- پس از آن یا ایها المدثر
5- پس از آن تبت یدا ابی لهب
6- پس از آن اذا الشمس کورت
7- پس از آن سبح اسم ربک الاعلی
8- پس از آن واللیل اذا یغشی
9- پس از آن والفجر
10- پس از آن والضحی
11- پس از آن الم نشرح
12- پس از آن والعصر
13- پس از آن والعادیات
14- پس از آن انا اعطیناک
15- پس از آن الهاکم التکاثر
16- پس از آن اریت الذی یکذب
17- پس از آن قل یا ایهاالکافرون
18- پس از آن الم ترکیف فعل ربک
19- پس از آن قل اعوذ برب الفلق
20- پس از آن قل اعوذ برب الناس
21- پس از آن قل هو الله احد
22- پس از آن والنجم
23- پس از آن عبس
24- پس از آن انا انزلناه فی لیلة القدر
25- پس از آن والشمس و ضحاها
26- پس از آن و السماء ذات البروج
27- پس از آن والتین
28- پس از آن لایلاف قریش
29- پس از آن القارعة
30- پس از آن لااقسم بیوم القیامة
31- پس از آن ویل لکل همزة
32- پس از آن والمرسلات
33- پس از آن ق
34- پس از آن لااقسم بهذاالبلد
35- پس از آن والسماء و الطارق
36- پس از آن اقتربت الساعة
37- پس از آن ص
38- پس از آن اعراف
39- پس از آن قل اوحی
40- پس از آن یس
41- پس از آن فرقان
42- پس از آن ملائکه
43- پس از آن کهیعص
44- پس از آن طه
45- پس از آنواقعه
46- پس از آن طسم شعراء
47- پس از آن طس
48- پس از آن قصص
49- پس از آن بنی اسرائیل
50- پس از آن یونس
51- پس از آن هود
52- پس از آن یوسف
53- پس از آن حجر
54- پس از آن انعام
55- پس از آن صافات
56- پس از آن لقمان
57- پس از آن سبا
58- پس از آن زمر
59- پس از آن حم مومن
60- پس از آن حم سجده
61- پس از آن حمعسق
62- پس از آن والنجم
63- پس از آن دخان
64- پس از آن جاثیه
65- پس از آن احقاف
66- پس از آن ذاریات
67- پس از آن غاشیه
68- پس از آن کهف
69- پس از آن نحل
70- پس از آن انا ارسلنا نوحا
71- پس از آن ابراهیم
72- پس از آن انبیاء
73- پس از آن مومنین
74- پس از آن تنزیل سجده
75- پس از آن طور
76- پس از آن تبارک - ملک
77- پس از آن الحاقه
78- پس از آن سال
79- پس از آن عم یتساءلون
80- پس از آن نازعات
81- پس از آن اذا السماء انفطرت
82- پس از آن اذا السماء انشقت
83- پس از آن روم
84- پس از آن عنکبوت
85- پس از آن ویل للمطففین
این است آنچه خدای تعالی در مکه نازل کرده است.
86- پس از آن در مدینه سوره بقره را نازل کرد
87- پس از آن انفال
88- پس از آن آل عمران
89- پس از آن احزاب
90- پس از آن ممتحنه
91- پس از آن نساء
92- پس از آن اذا زلزلت
93- پس از آن حدید
94- پس از آن قتال
95- پس از آن رعد
96- پس از آن الرحمن
97- پس از آن انسان
98- پس از آن طلاق
99- پس از آن لم یکن
100- پس از آن حشر
101- پس از آن اذا جاء نصرالله
102- پس از آن نور
103- پس از آن حج
104- پس از آن منافقون
105- پس از آن مجادله
106- پس از آن حجرات
107- پس از آن تحریم
108- پس از آن جمعه
109- پس از آن تغابن
110- پس از آن صف
111- پس از آن فتح
112- پس از آن مائده
113- پس از آن برائت
نظری در روایت و روایات دیگر
روایت گذشته که از ابن عباس نقل شده صد و سیزده سوره را ذکر کرده و سوره حمد را در میان آنها نشمرده.
و روایت دیگری که بیهقی (اتقان ج1 ص10) از عکرمه نقل نموده صد و یازده سوره شمرده و سه سوره حمد و اعراف و شوری را یاد نکرده است. همین روایت را بیهقی از ابن عباس نقل نموده و این روایت به همه صد و چهارده سوره مشتمل است ولی هر دو روایت بیهقی اولا سوره مطففین را از سوره های مدنی شمرده اند بر خلاف روایت گذشته که سوره نامبرده را مکی گرفته بود و ثانیا ترتیبی که در این دو روایت برای سور مکیه و همچنین برای سور مدنیه ذکر شده با ترتیبی که در گذشته بیان شده مغایر است.
روایت (مصدر سابق) دیگری از علی بن ابی طلحه نقل شده که می گوید: در مدینه سوره بقره نازل شده است و آل عمران و نساء و مائده و انفال و توبه و حج و نور و احزاب و الذین کفروا و فتح و حدید و مجادله و حشر و ممتحنه و حواریین (سوره صف) و تغابن و یا ایها النبی اذا طلقتم النساء و یا ایها النبی لم تحرم و فجر و لیل و قدر و لم یکن و اذا زلزلت و اذا جاء نصرالله و سائر سوره های قرآنی در مکه نازل شده است.
این روایت گویا تنها در صدد تمیز دادن سوره های مدنی از سوره های مکی می باشد نه ترتیب نزول سوره هایی که ذکر نموده است وگرنه سوره مائده و توبه بدون تردید جایشان پایین تر از آن است که ذکر شده اند.
علاوه بر آن سوره های فجر و لیل و قدر را جزء سوره های مدنی شمرده در حالی که روایتهای گذشته جزء سوره های مکی شمرده بودند و همچنین سوره های رعد و الرحمن و انسان و جمعه و حجرات را مکی گرفته در صورتی که در روایت های گذشته مدنی گرفته شده بودند.
در روایت (اتقان ج1 ص11) دیگری که از قتاده نقل شده قتاده گوید:
از قرآن در مدینه بقره و آل عمران و نساء و مائده و برائت و رعد و نحل و حج و نور و احزاب و محمد و فتح و حجرات و حدید و رحمن و مجادله و حشر و ممتحنه و صف و جمعه و منافقون و تغابن و طلاق و یا ایها النبی لم تحرم تا سیزده آیه و اذا زلزلت و اذا جاء نصرالله نازل شده و سایر قرآن در مکه نازل شده است. این روایت نیز با روایات گذشته و مخصوصا با روایت خود قتاده در مطففین و انسان ولم یکن مخالف می باشد.
آنچه درباره این روایات می توان گفت این است که به هیچ وجه قابل اعتماد نیستند زیرا نه ارزش روایت دینی را دارند و نه ارزش نقل تاریخی: اما ارزش روایت دینی زیرا اتصال پیغمبر اکرم (ص) را ندارد و تازه روشن نیست که ابن عباس این ترتیب را از خود پیغمبر اکرم (ص) فرا گرفته یا از کسان دیگر که معلوم نیست چه کسانی بوده اند یا از راه نظر و اجتهاد که تنها برای خودش حجیت دارد.
اما ارزش نقل تاریخی زیرا ابن عباس جز زمان ناچیزی از زمان حیات پیغمبر اکرم (ص) صحابت آن حضرت را درک نکرده و بدیهی است که در نزول این همه سوره های قرآنی حاضر و شاهد نبوده و اگر ترتیب نامبرده را از راه نظر و اجتهاد نیز به دست نیاورده باشد از دیگران شنیده و در نتیجه خبری می شود بی ذکر مدرک و چنین نقل تاریخی بی ارزش است.
گذشته از اینها این روایات با فرض صحت و استقامت خبر واحد هستند و چنانکه در علم اصول به ثبوت رسیده چنین خبری در غیر احکام شرعیه خالی از اعتبار می باشد.
پس بنابر آنچه گذشت تنها راه برای تشخیص ترتیب سوره های قرآنی و مکی یا مدنی بودن آنها تدبر در مضامین آنها و تطبیق آن با اوضاع و احوال پیش از هجرت و پس از هجرت می باشد، این روش تا اندازه ای که پیش می رود برای تشخیص ترتیب سور و آیات قرآنی و مکی یا مدنی بودن آنها سودمند می باشد چنانکه مضامین سوره های انسان و العادیات و مطففین به مدنی بودن آنها گواهی می دهد اگرچه برخی ازین روایات آنها را جزء سوره های مکی قرار می دهد.
Sources :
سید محمدحسین طباطبایی- قرآن در اسلام- صفحه 106- 111