نواب خاص و نواب عام امام مهدی علیه السلام
در هیچ یک از دو غیبت، صغری و کبری، پیوند امام دوازدهم حضرت حجة ابن الحسن المهدی (ع) با مردم، به طور کلی، گسسته نبوده است؛ زیرا در هر دو غیبت، امر «نیابت» وجود داشته و دارد و از طریق نایبان، ارتباط امام با مردم برقرار بوده است. همان طوری که گفتیم، غیبت امام دوازدهم (ع) به دو مرحله تقسیم گشت و به تبع آن، نیابت نیز همین گونه است؛ یعنی، دارای دو مرحله است و دو گونه: نیابت خاصه، در غیبت صغری، و نیابت عامه، در غیبت کبری.
نیابت خاصه و نیابت عامه
نیابت خاصه، آن است که امام اشخاص معین و مشخصی را نایب خود قرار دهد و به اسم و رسم او را معرفی کند، همان طوری که امام حسن عسکری (ع) این کار را انجام داد و فرمود: «العمری وابنه ثقتان، فماادیا الیک عنی فعنی یؤدیان و ما قالا لکفعنی یقولان؛ عمری (عثمان بن سعید) و پسرش (محمدبن عثمان) مورد اعتماد هستند، هرچه آنها به تو برسانند از من می رسانند و آنچه به تو بگویند از جانب من می گویند». و در جای دیگر فرمود: «و اشهدوا علی ان عثمان بن سعید العمری وکیلی و ان ابنه محمدا وکیل ابنی مهدیکم؛ گواه و شاهد باشید که عثمان بن سعید عمری (نایب اول) وکیل من است و فرزندش محمد بن عثمان (نایب دوم) وکیل فرزند من، مهدی شما است.» حضرت حجة بن الحسن المهدی (ع) نایبان بعد از عثمان بن سعید (نایب اول) را به وسیله نایب قبلش معین میکرد و به مردم معرفی می نمود.
نیابت عامه، آن است که امام (ع) ضابطه ای کلی و صفات و مشخصاتی را معرفی و بیان میکند، در هر عصری آن صفات و ویژگیهای معین در هر فردی از افراد وجود داشته باشد، نایب عام امام (ع) شناخته میشود. همانطوری که در احادیث این ضابطه کلی بیان شده است. امام زمان (ع) در توقیع اسحاق بن یعقوب که به دست محمد بن عثمان (نایب دوم) صادر گشت، فرمود: «و اما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجةالله؛ و اما رویدادها و پیشامدهایی که در آینده روی خواهد داد، درباره آنها به راویان حدیث ما رجوع کنید; زیرا که آنها حجت من بر شمایند و من حجت خدا می باشم.»
و امام صادق (ع) فرمود: «و اما من کان من الفقهاء صائن النفسه حافظا لدینه مخالفا لهواه مطیعا لامر مولاه فللعوام انیقلدوه؛ هر کس از فقها نفس خود را از معاصی و محرمات نگهداری کند و دین خود را حفظ نماید و مخالف هوای خود و مطیع مولای خود باشد، پس عوام (کسی که فقیه نیست و قدرت استنباط ندارد) باید از آن تقلید بکنند». بنابراین، کسانی که در دوره غیبت صغری، نیابت داشتند و با اسم و مشخصات معرفی شده بودند، «نایب خاص» نامیده شده و نایبان خاص امام زمان (ع) را نواب خاص «نواب اربعه» میگویند. و کسانی که از آغاز غیبت کبری نیابت داشته اند و بر طبق ضابطه معین شده از طرف ائمه معصومین علیهم السلام به نیابت رسیده اند، «نواب عام» نامیده میشوند.
Sources :
مجله فصلنامه موعود- شماره 4
على غفارزاده- مقاله نگرشى بر دوران غيبت صغرى و نقش نواب خاص
محمدرضا حكيمى- خورشيد مغرب- صفحه 44