کتاب جامع البیان عن تأویل القرآن (تفسیر طبری)
تفسیر طبری، یکی از قدیمی ترین و جامع ترین تفسیرهای عربی روائی قرآن در قرن سوم هجری در بین مسلمانان است. این تفسیر اگر چه عنوانش در خود کتاب ذکر نشده ولی طبری در کتاب دیگرش (تاریخ طبری) آن را «جامع البیان عن تأویل القرآن» نامیده است. البته این تفسیر صرفا تفسیر روائی نیست، زیرا در آن به مباحث و مسائل کلامی توجه شده و نظرات مؤلف در نقل احادیثی دال بر موضع کلامی اش، بیان شده است مانند آیه 172 سوره اعراف.
معرفی اجمالی نویسنده:
ابوجعفر محمدبن جریربن یزید طبری، محدث و فقیه، مفسر و مورخ قرن سوم بود که در اوایل سال 225 هـ ق، در آمل که آن زمان از توابع طبرستان بود، به دنیا آمد. در نوجوانی، علوم مختلفی را از علمای عراق و شام و مصر آموخت و بعد در بغداد ساکن شد و تا زمان وفاتش نیز آنجا بود. طبری در علوم بسیاری تبحر پیدا کرد و حافظ و عارف به قرآن و معانی و احکام شد. اطلاعات او راجع به صحابه و تابعین و زمان های بعد از آن، زیاد و در مسائل راجع به ایام و اخبار مردم، آگاهی کامل داشت. از همین رو، کتابی بنام «تاریخ طبری» دارد. زهد و ورع و خشوع و کثرت تألیفات و نوشته هایش، او را بسیار مشهور ساخت. لذا کتاب تفسیر قرآن او که بنام «جامع البیان عن تأویل القرآن» است به تفسیر طبری شهرت پیدا کرد. طبری بر مذهب اهل تسنن بود ولی چون در گفته هایش، حقایقی را توضیح داده برخی به او اتهام شیعه می زدند. از همین جهت بعد از وفاتش، از ترس مردم عوام، او را شبانه ذفن کردند. وی در سال 310 هجری قمری در سن 86 سالگی در بغداد از دنیا رفت.
ساختار و تقسیم بندی کتاب:
این کتاب، با خطبه و مقدمه ای شروع و بعد از مطالبی در باب بلاغت و اعجاز و فصاحت سخن می گوید سپس به روایت های ناظر به نزول قرآن که بر هفت وجه آمده و به ایراداتی در این باب، جواب گفته است. در این کتاب، راجع به تأویل قرآن صحبت شده و تأویل مطلوب و مقبول قرآن را تنها منوط به وجود نصی از پیغمبر می داند و این تأویلات قرآن به دو دسته تقسیم شده، بخشی از تأویلات از طریق تأمل در احادیث نبوی و دسترسی به نصی از پیغمبر و بخشی دیگر در حیطه علم خداوند، مثل زمان نزول عیسی بن مریم، نفخ صور، و زمان قیامت. این تفسیر، ابتدا آیه یا آیاتی را با عنوان «القول فی تاویل قوله تعالی» آورده و غالبا با جمله «یقول الله جل تناوه» سخن را شروع کرده، بعد با اقوال صحابه و تابعین و تابعین تابعین، آیات را تفسیر و بررسی و در آخر، یا قول مرجح را قبول و یا با استدلال در رد اقوال گوناگون، نظر خودش را بیان کرده است. مؤلف در موارد متعدد از روش تفسیر قرآن با قرآن برای تبیین آیات استفاده نموده است. او از اختلاف قرائت نیز سخن گوید.
طبری در این تفسیر، در رد کسانی که می گویند در قرآن چیزهایی است غیرکلام عربی و تفسیر اسماء قرآن و شعر و غیر آن، مطالبی آورده است و نیز ذکر فضائل اهل بیت، در آن به چشم می خورد. این تفسیر عمدتا با ذکر سلسله سند کامل هر حدیث و روات حدیث، تدوین شده است و به صحت و نقد سند، چندان اعتنایی ندارد و احادیثی را اگر چه با عقل سازگار نبوده، نقل کرده است. از همین رو، احادیث ضعیف السند و اسرائیلیات در این تفسیر فراوان است. به همین جهت بعضی بر او خرده گرفته و انتقادهایی شده است.
مصادر تفسیر طبری:
تفسیر طبری از تفاسیر قبل خود مانند تفسیر ابن عباس و سعید بن جبیر و حسن بصری و عکرمه و ضحاک بن مزاحم و عبدالله بن مسعود و تفسیر ابن جریح و مقاتل بن حیان، قتادة بن دعامه، استفاده کرده است. همچنین روایت یونس بن بکیر در اختیار طبری بوده که از مصادر مهم آن در این تفسیر، بخصوص در بخش های مربوط به داستان آفرینش، استفاده شده است و در مأخذ تاریخی و سیره و اخبار، از نوشته های محمدبن سائب کلبی و فرزندش هشام و محمد بن عمر واقدی، اخذ کرده است.
تفسیر طبری در دیدگاه دیگران:
این تفسیر مورد توجه علمای بعد از طبری قرار گرفت. ابن ندیم، آن را کتابی خواند که بهتر از آن نوشته نشده است. ابوحامد احمد اسفراینی فقیه: اگر کسی برای دستیابی به این کتاب، تا چین سفر کند، کار چندان بزرگی نکرده است. ابن تیمیه حنبلی مسلک: تفسیر طبری را باید از صحیح ترین تفاسیر بدانیم. این تفسیر تأثیر زیادی بر مفسران بعد از خود گذاشت و غالب مفسران در تفسیر آیات، به نظر او اشاره کرده اند، از جمله: علی بن احمد واحدی (متوفی 468)، عالمان اندلسی، شیخ طوسی، محمدبن احمد قرطبی (متوفی 671)، ابوبکر محمدبن عبدالله ابن عربی مالکی (متوفی 543). هرچند که باید بگوئیم که شیخ طوسی در مقدمه تفسیرش، به افراط طبری در تفصیل مطالب اشاره کرده و آن را نقص کار او می داند ولی مکررا در تفسیر خود، از آراء طبری بهره برده است.
چاپ و انتشار کتاب:
از این تفسیر، نسخه های خطی متعدد به ویژه در کتابخانه های ترکیه مانند «ایاصوفیه و نورعثمانیه» موجود است. اولین چاپ آن در سال 1321/1903 م در قاهره بود. دارالکتب العلمیه، در 12 جلد متن کامل تفسیر را چاپ کرد. محمدحسن اسماعیل، آراء فقهی طبری در این تفسیر را با عنوان «الاحکام الفقهیه الامام ابطری» در بیروت چاپ کرد. بخش هایی از این تفسیر به قلم " محمدباقر خالصی " به فارسی ترجمه شده است. قسمتی از آن به قلم "جان کوپر" در 1987 م در آکسفورد به انگلیسی ترجمه شده است. قسمتی از این تفسیر به قلم "پیر گوده" در 1983 م در پاریس به فرانسه ترجمه شده است. از تفسر طبری، نیز گزیده هایی با نام های مختلف، در دست می باشد.
Sources :
یاقوت حموی- معجم الادباء
دانشنامه جهان اسلام به نقل از: 1- علم القرئات، 2- مقدمه فی اصول التفسیر، 3- آداب الرافدین، 4- الشیخ الطوسی مفسرا، 5- تاریخ البطری، 6- تاریخ التراث العربی ج 1، و دهها منبع دیگر