کتاب عدة الاصول
کتابی در موضوع اصول فقه به زبان عربی در قرن پنجم هجری قمری، نویسنده آن شیخ الطائفه، محمدبن حسن طوسی مشهور به شیخ طوسی. این کتاب که آراء و نظریات اصولی شیخ طوسی در آن گرد آمده، دومین اثر جامع اصول فقه شیعه بعد از کتاب اصولی "سید مرتضی" و یکی از مبسوط ترین کتابهای اصول، نزد قدما و به همراه همان کتاب اصولی سید مرتضی (الذریعه الی اصول الشریعه)، بهترین و مهمترین مجموعه های تدوین شده در قواعد و مبانی اصول فقه شیعه بعد از غیبت کبری و فقدان فقهای محدث تا عصر "علامه حلی" است.
معرفی اجمالی نویسنده
ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، فقیه، محدث رجالی، مفسر، ادیب، متکلم و محقق بزرگ شیعه که به "شیخ الطائفه"، "شیخ طوسی" و "شیخ الامامیه" معروف است، سال 385 هـ ق در منطقه طوس در خراسان متولد شد. در همانجا مقدمات علوم دینی را آموخت، سال 408 هـ ق، یعنی در سن 23 سالگی برای تحصیلاتش و تکمیل آن به بغداد رفت چون آن زمان، بغداد مرکز خلافت عباسیان و دارای مراکز علمی متعددی بود و دانشمندان زیادی در آنجا حضور داشتند، لذا شیخ طوسی توانست برای بهره مند شدن از تمام رشته های علوم و معارف اسلامی از محضر بزرگان و اساتیدی چون شیخ مفید، سید مرتضی (علم الهدی) و غضائری استفاده کند. او در شرایط جامعه آن روز بغداد که بین شیعیان و عموم اهل تسنن منازعات علمی و مذهبی جریان داشت (و این نزاع ها گاهی به خاطر تعصبات فرقه ای، به درگیری و خشونت میرسید و حوزه شیعه در تهدید و ناامنی قرار داشت) توانست نقش مثبت و وحدت بخشی در رفع تناقضات علمی و اجتماعی ایفا کند و از طریق سماع و قرائت و اجازه از بزرگان، روایت کند و به شهرت بی نظیر برسد. شیخ طوسی نزدیک به 40 سال در بغداد زندگی و در تبلیغ مذهب شیعه، تلاش بسیاری نمود و چون مورد احترام و تعظیم همگان و حتی خلفا بود، دشمنانش او را سعایت کرده و نزد خلیفه، او را متهم به بدگویی از صحابه و خلیفه اول و دوم نمودند، اما شیخ در محضر خلیفه، چنان عباراتی گفت که خلیفه قانع شد. با این حال، مردمی که از او خشمگین بودند، خانه اش را سوزاندند و به آتش کشیدند. وی بعد از این به نجف اشرف رفت و اولین کسی شد که آنجا را مرکز علمی شیعه قرار داد. فضائل و کمالات این شخصیت بزرگ آنقدر است که در این مختصر نمی گنجد. وفاتش در 22 محرم سال 460 هـ ق در سن 75 سالگی در نجف اشرف و مدفنش در همان خانه اش، که به مسجد طوسی مشهور و امروز به صحن امیرالمؤمنین (ع) متصل است. او صاحب تألیفات زیاد از جمله همین کتاب «عدة الاصول» می باشد.
ساختار و تقسیم بندی کتاب
عدة الاصول، در 2 جلد، 12 باب و 92 فصل تقسیم بندی شده است. هر باب به تناسب حجم بحث ها، دارای فصل های متعددی است. مباحث کتاب بطور اجمال از اینقرار است:
1- ماهیت اصول فقه، خطاب، اقسام خطاب، حقیقت علم، بحث دلالت و.... شیخ در این باب از ماهیت علم الاصول و از امور دیگری که ارتباط نزدیک با این موضوع دارد چون: مفهوم علم، علم ضروری، ظن، شک، دلالت، عقل، اماره، حسن و قبح و استعاره و غیره، بحث کرده است.
2- مبحث خبر و اقسام آن (این باب بسیار گسترده است)
3- اوامر
4- نواهی
5- عام و خاص (این قسمت شامل 22 فصل که مفصل ترین ابواب کتاب است).
6- مجمل و مبین
7- ناسخ و منسوخ
8- افعال
9- اجماع
10- قیاس (در این بحث قیاس، شیخ طوسی تمام مطالب استادش، سید مرتضی را، بدون کم و زیاد، از کتاب «الذریعه» او نقل کرده است.
11- اجتهاد
12- خطر و اباحه
در قسمتی از آراء و نظریات شیخ در کتاب، بحث درباره خبر متواتر و سه نظریه مربوط به آن است که با نظر استادش سیدمرتضی مخالفت دارد. نیز نظیر وی درباره اجماع، قیاس و بحث اجتهاد، از مبحث مهم دیگر کتاب می باشد.
عدة الاصول در منظر صاحبنظران
سید حسن صدر: این کتاب را در برگیرنده تمامی بحث ها و مسائل علم اصول فقه می داند.
آقا بزرگ تهرانی: شیخ طوسی این کتابش را در دوره حیات استادش تألیف نموده و آن را بر دو بخش «اصول دین» و «اصول فقه» مشتمل کرده و بیشتر از سایر معاصرانش درباره اصلاح و تنقیح مبانی، توجه به خرج داده است.
سید محمدباقر صدر و برخی دیگر محققان: این کتاب، اولین کتاب کامل در اصول فقه امامیه است.
چاپ و نشر
سال 1312 هـ ق، در بمبئی منتشر شد. سال 1314 هـ ق، با حاشیه ملا خلیل قزوینی در ایران منتشر شد. البته حاشیه ملاخلیل یک حاشیه گسترده در دو جلد است. سال 1417 هـ ق، با تصحیح محمدرضا انصاری قمی، در قم چاپ و منتشر شد.
Sources :
محمدعلی مدرس خیابانی- ریحانة الادب
آقابزرگ تهرانی- الذریعه
شیخ طوسی- العدة فی اصول فقه طوسی
سیدحسن صدر- تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام- صفحه 487
ابوالقاسم گرجی- تاریخ فقه و فقها- صفحه 183 به بعد
دائرة المعارف تشیع