تهذیب الاحکام
این کتاب، از مهم ترین و مفصل ترین منبع فقهی و یکی از چهار کتاب عمده حدیث و فقه شیعه (کتب اربعه) است. تمام احادیث فقهی در آن ذکر و تألیف آن، قبل از کتاب استبصار می باشد. نویسنده آن، شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد طوسی، مشهور به شیخ طوسی است. در این کتاب، علاوه بر ذکر مستندات قطعی هر مسئله و احادیث مشهور، احادیث متعارض نیز آمده و شیوه رفع ناسازگاری این احادیث با همدیگر و تأویل آنها، بیان شده است. تفسیرهای کتاب، خاستگاه کلامی دارد.
معرفی اجمالی نویسنده:
ابوجعفر محمدبن حسن بن علی طوسی معروف به شیخ طوسی و شیخ الطائفه و شیخ الامامیه، فقیه اصولی و محدث رجالی، مفسر، ادیب کلامی، از علمای بزرگ شیعه که در سال 385 هـ ق، در منطقه طوس در خراسان (ایران) متولد شد. در همان شهر، مقدمات علوم دینی را آموخت، در سال 408 یعنی در سن 23 سالگی، برای تکمیل تحصیلات خود به بغداد رفت، چون آن زمان، بغداد مرکز خلافت عباسیان و دارای مراکز علمی متعدد بود، لذا دانشمندان زیادی در آنجا حضور داشتند و این مسئله موجب شده بود که علوم و معارف اسلامی رشد زیادی را در تمام رشته ها به وجود آورد از همین رو شیخ طوسی توانست از محضر بزرگان و اساتیدی چون شیخ مفید، سیدمرتضی علم الهدی و غضائری استفاده کند و در شرایط جامعه آن روز بغداد، که بین شیعیان و عموم اهل تسنن، منازعات علمی و مذهبی جریان داشت و این نزاع ها گاهی به خاطر تعصبات فرقه ای به درگیری و خشونت می رسید و حوزه شیعه در تهدید و ناامنی قرار داشت و حتی بین مشایخ شیعه، وحدت و هماهنگی کامل نبود، شیخ نقش مثبت و وحدت بخشی در رفع تناقضات علمی و اجتماعی، ایفا کرد و توانست از طریق سماع و قرائت و اجازه از بزرگان، روایت کند و به شهرت بی نظیر برسد.
او نزدیک 40 سال در بغداد زندگی کرد و در تبلیغ مذهب شیعه، تلاش بسیاری نمود و چون مورد احترام و تعظیم خلفا و همه بود، دشمنانش نزد خلیفه او را متهم به بدگویی از صحابه و خلیفه اول و دوم کردند، ولی او در محضر خلیفه، چنان عباراتی گفت که خلیفه قانع شد اما مردمی که از او خشمگین بودند، خانه اش را سوزاندند. شیخ طوسی بعد از این به نجف اشرف رفت و اولین کسی بود که آنجا را مرکز علمی شیعه قرار داد. فضائل و کمالات و خدمات این شخصیت بزرگ آنقدر است که در این مختصر نمی گنجد. وفات او در 22 محرم 460 هـ ق، در سن 75 سالگی در همان نجف اشرف و مدفنش در همان خانه اش که امروزه به مسجد طوسی مشهور و به صحن امیرالمؤمنین متصل است واقع است. وی صاحب تألیفات بسیار از جمله همین کتاب تهذیب الاحکام است.
ساختار و تقسیم بندی کتاب:
ساختار این کتاب بر مبنای شرح مبسوط و استدلالی کتاب مقنعه تألیف شیخ مفید، استاد بزرگوار شیخ طوسی است. کتاب مقنعه شامل یک دوره فشرده از اصول عقاید و فروع دین می باشد و این کتاب (تهذیب الاحکام) شرح بخش دوم آن کتاب و مسائل مربوط به احکام فرعی است، اگرچه مؤلف (شیخ طوسی) ابواب زیارات را در کتابش اضافه کرده است. کتاب تهذیب الاحکام بر 21 یا 23 کتاب و تمام ابواب فقه است. شروع کتاب، مبحث طهارت و پایان کتاب، بحث دیات. طبق شمارش برخی صاحبنظران، شامل 393 باب و 13590 حدیث و بعضی شمارش دیگر 409 باب و 13988 حدیث می باشد. این اختلاف به خاطر اشتباه در شمارش و یا مستقل دانستن یا ندانستن برخی ابواب و احادیث ناشی شده است. قسمت پایانی کتاب، بخشی به عنوان مشیخه می باشد که مؤلف محترم، زنجیره سندها و روش خود را به منصفان و مؤلفان آن اصول و کتب، بیان کرده تا احادیث از حالت ارسال بیرون آید.
تهذیب الاحکام از منظر بزرگان
1- علامه بحرالعلوم: این کتاب، غالبا فقیه را از دیگر کتاب حدیثی بی نیاز می کند.
2- علامه حلی: این کتاب را اصل فقه خوانده است.
3- سیدبن طاووس: تهذیب الاحکام و کافی از بزرگترین کتب فقهی است. وی از این کتاب در آثار خود بسیار نقل کرده است.
4- ابن ادریس: شماری از احادیث جالب توجه آن را انتخاب کرده و در پایان کتاب السرائر آورده است.
5- محمدتقی مجلسی: رتبه و اعتبار این کتاب را بعد از کافی و من لایحضر می داند.
در جوامع حدیثی متأخر مانند وسائل الشیعه، وافی و بحارالانوار نیز احادیث زیادی از تهذیب نقل شده است از طرف دیگر بعضی از علما، اشکالاتی در اسناد و متون احادیث منقول در کتاب دارند مانند: ابن ادریس حلی، ابن شهید ثانی، یوسف بحرانی، محمد کلباسی، تستری، خوانساری، نوری. البته باید گفت که خود شیخ طوسی درباره بسیاری از احادیث متعارض، به ضعف آنها تصریح کرده است.
جایگاه و اهمیت تهذیب:
1- تهذیب الاحکام با داشتن بیشترین احادیث فقهی، در مقایسه با سایر کتب چهارگانه از مهمترین منابع استنباط فقهی امامیه به شمار می رود.
2- برخی از عالمان مانند ابن حجر عقلانی، محمدباقر مجلسی، حسینی اشکوری این کتاب را تدریس می کردند.
3- علاوه بر جنبه فقهی، از نظر حدیثی اهمیت به سزائی دارد.
4- این کتاب، اولین تألیف شیخ طوسی است که خود در آثار دیگرش مکرر به این اثر ارجاع داده است.
شرح و نشر:
1- آقابزرگ تهرانی، 16 شرح و 20 حاشیه بر تهذیب معرفی کرده است.
2- ملاذ الاخیار (اثر علامه مجلسی در 16 جلد) شرح کامل بر تهذیب.
3- از شیخ احمد احسائی، و غیر آن.
4- نسخه های فراوانی از تهذیب در کتابخانه های اسلامی نگهداری می شود.
5- نسخه دست نویس از حسین بن عبدالصمد حارثی، پدر شیخ بهائی، شامل بخش هایی از تهذیب موجود است.
این کتاب، اولین بار به تصحیح احمد شیرازی و باقر قوچانی در سال 1317 و 1318 چاپ سنگی شد. چاپهای دیگر به قطع وزیر در ده جلد است که در نجف و بیروت تصحیح و چاپ شده و سال 1376 شمسی در تهران چاپ شده است.
Sources :
دانشنامه جهان اسلام به نقل از تهذیب الاحکام
دائرةالمعارف فارسی
محمدعلی مدرس تبریزی- ریحانة الادب
دائرة المعارف تشیع به نقل از چندین منبع