فتوح البلدان
از مهمترین و معتبرترین کتابها درباره فتوحات اسلامی و تاریخ فتوحات و چگونگی فتح هر یک از نواحی کشورهای اسلامی از زمان پیامبر اکرم (ص) تا زمان حیات نویسنده، یعنی (نیمه دوم قرن سوم هـ ق) به زبان عربی. نویسنده: احمدبن یحیی بلاذری، مورخ بزرگ، تاریخ نگار و نسب شناس، شاعر و مترجم زبان فارسی به زبان عربی، اخباری در قرن سوم هجری قمری. مولف، حوادث و فتوحات را از هجرت پیامبر اسلام، شروع و به وصف فتوح اسلام بر حسب سرزمین ها و ولایات، در فصل هایی جداگانه پرداخته، مانند فتوحات داخل جزیره العرب، فتوح شام و شهرهای آن، فتح مصر و مغرب از جمله فتح اسکندریه، فتوح اندلس و غیره، در ضمن این موضوعات، به برخی جنبه های تشکیلات حکومتی و اداری پرداخته است. اطلاعات جغرافیائی کتاب بسیار مفید و سودمند و بخشی از کتاب، مسئله مالکیت زمین و آب، احکام اراضی و خراج است که حائز اهمیت زیادی می باشد.
نام کتاب:
این کتاب، خلاصه ای است از اثر بزرگمهر و اصل کتاب «البلدان الکبیر» که مولف، موفق به اتمام آن نشده و از آنجا که موضوع «فتوحات» بر بقیه مطالب کتاب غالب است، نام آن از قرون بعدی، به «فتوح البلدان» نامگذاری شد.
معرفی اجمالی نویسنده:
احمدبن یحیی بن جابر، معروف به بلاذری، از برجسته ترین تاریخ نگاران و نسب شناس بزرگ اسلامی، نسبش فقط تا سه نسل قبل از او در تاریخ هست (احمدبن یحیی بن جابربن داود). از تاریخ تولد و مرگ و دوران زندگیش، اطلاع روشنی در دست نیست. جد او جابر، کاتب «خصیب» عامل خراج مصر در زمان هارون الرشید از خلفای عباسی بود. تولد بلاذری در بغداد و به احتمال زیاد بین سالهای 170 تا 180 هـ ق و به نقلی بین سالهای 195 تا 200 هـ ق بود. او بیشتر زندگیش را در عراق گذراند. در شهرهای، حمص و انطاکیه، علم آموخت و به شهر شام، حلب، منبج رفت و از شیوخ آنها، بهره مند شد. بنابر حدس برخی، او را عرب می دانند ولی از سوی دیگر، بعضی از تبار ایرانی گفته اند و اینکه وی مترجم زبان فارسی به عربی بوده، موید این مطلب است.
نشو و نمای او در بغداد بود، در جوانی به دربار مامون عباسی راه پیدا کرد و اشعاری در مدح او سرود، بعد از مرگ مامون، در دوره معتصم و واثق عباسی، گمنام زندگی کرد ولی در زمان خلافت متوکل، از مقربین دربار بود و از سال 247 هـ ق به بعد، با روی کار آمدن منتصر و بعد مستعین، خلفای دیگر، موقعیت خود را در دستگاه حکومتی، حفظ کرد. در زمان معتمد عباسی، دچار فقر و تنگدستی و مشکلات دیگری شد و اواخر خلافت معتمد و به قولی اوایل حکومت معتضد عباسی، حدود سال 279 هـ ق، بر اثر خوردن محلول حب بلاذر و افراط در نوشیدن آن (اختلال حواس پیدا کرد و ) به جنون کشیده شد و سرانجام در بیمارستان بغداد در گذشت. ظاهرا او را بلاذری گفتن به همین جهت است.
ساختار و تقسیم بندی کتاب:
کتاب فتوح البلدان، به گونه روایی تدوین شده و در آن اخبار مربوط به فتوحات مسلمانان در نواحی مختلف به ترتیب نقل شده است.
- فتوحات داخل جزیره العرب از جلمه: فتح فدک، مکه و طائف، اخبار رده، جنگهای پیغمبر اکرم.
- فتوح شام و شهرهای آن.
- فتح قبرس، جزیره، ارمنستان، مصر، مغرب، افریقیه، اندلس، عراق، ایران و نواحی مختلف آن تا خراسان و سند.
- مباحثی چون: احکام زمین های خراج، دیوان عطا در خلافت عمر، اتم خاتم - تاریخ و تغییر خط عربی.
- استعمال مهر و ضرب و نشر مسکوکات (سکه)
- برگرداندن دیوان فارسی به تازی و عربی. تغییر زبان رسمی دیوان های دولتی از یونانی و فارسی به عربی.
- بخش هایی از این کتاب راجع به تسخیر عراق، ری، جبال، آذربایجان، گرگان، اهواز، کرمان و ... است. به نقل از مسعودی، با اینکه کتاب و موضوعاتش درباره فتوحات است که بهتر از آن سراغ نداریم، ولی اطلاعات جغرافیایی در کتاب، بسیار مفید و سودمند می باشد.
ویژگی کتاب:
یکی از ویژگی «فتوح البلدان» استفاده از ماخذی است که امروزه در دسترس نیست و اطلاعات آن در دیگر منابع، پیدا نمی شود مانند نوشته های "ابوعبیده معمربن مثنی" لغوی معروف. مطلبی در این زمینه درباره اعراب دارد که نخستین بار در دوره خلافت عثمان و در زمان حکومت عبدالله بن عامربن کریز در خراسان از جیحون عبور کردند.
ترجمه فتوح البلدان و چاپ:
از کتاب 2 ترجمه فارسی در 2 قسمت شده است. یکی بخش مربوط به ایران (ترجمه دکتر آذرتاش آذرنوش) و دیگر ترجمه کامل کتاب توسط "احمد توکل" سال 1337 در تهران چاپ شده است. چاپ های متعددی داشته که مهمترین آنها توسط "میخائیل یان دخویه" با مقدمه ای به زبان لاتین، در نیویورک بین سالهای 1916 و 1924 منتشر شد. چاپ های دیگر در آلمان، بیروت و قاهره داشته است.
Sources :
تاریخ و تمدن ملل اسلامی
دانشنامه جهان اسلام
دائرة المعارف بزرگ اسلامی