کتابشناسی و آثار استاد مهدی حائری یزدی
English 11827 Views |حائری «بحث هستی شناسی را دانش برترین و برترین دانشهای انسانی » به معنای «فراگیرترین » دانشها به لحاظ خصوصیت مفهوم وجود می دانست. ایشان به بخش بندی ویژه ای در مسئله هستی قائل بودند كه عبارت بود از « اطلاق قسمی » و « اطلاق مقسمی ». در این زمینه « وجود مطلق » و « مطلق وجود » را متمایز از یكدیگر دانسته و بر مبنای این شناسایی، معتقد بود كه بسیاری از مشكلات فلسفه شرق و غرب آسان شده و «راه اندیشه هستی را برای استنباط و درك واقعیت یكتایی هستی هموار ساخته است. وی می گوید: «از روی همین تفاوت تحلیلی است كه ما در فلسفه خود توفیق یافته ایم «فرد بالذات » هستی را در میان همین واقعیتهای عینی و تجربی عالم با حواس ظاهری خود دریافت كنیم و از طریق همین پدیده های طبیعی و عینی به كل هستی كه در هرم هستی ترسیم یافته است رهنمون گردیم .»
استاد معتقد بود كه مراتب متفاوت هستی در هرم انتولوژیك توحیدی ایشان، در عین اختلاف و كثرت و گوناگونیها و میناگریهای ظهور و تجلیات از یكسو، و اختلاف در شدت و ضعف و پیشی و پسی از سوی دیگر، همه از یك وحدت ناگسستنی و این همانی عینی و تحققی سرچشمه می گیرد. تئوری هرم هستی، بخش ویژه ای از تز دكترای استاد فقید بوده است كه در رشته فلسفه آنالتیك در دانشگاه تورنتو كانادا دفاع شده و با تحسین فراوان از سوی اساتید بنام فلسفه با درجه ممتاز پذیرفته شده است. تئوری هندسی هرم هستی و انتولوژی توحیدی زیربنای تمام تئوریهای دیگر استاد در مباحث جهان شناسی و جامعه شناسی و حقوق بشر و انسان شناسی و سیاست مدرن و مباحث نفس است و لذا از اهمیت بنیادی در میان آثار استاد برخوردار می باشد.
ب - آگاهی و گواهی
این كتاب، ترجمه و شرح انتقادی رساله تصور و تصدیق صدرالدین شیرازی است كه ضمن نقد نظریه های صدرالدین، دیدگاهها و تئوریهای تأسیسی و بدیع استاد حائری درباره دو موضوع مهم «تصور» و «تصدیق » كه در مبحث «علم » و فلسفه مطرح می شود، بیان شده است. درباره محتوای این كتاب به اجمال می توان گفت كه مقوله علم در فلسفه اسلامی در ابواب و فصول مختلف مورد بررسی قرار می گیرد. گاه در علم النفس و گاه در مبحث مقولات به عنوان یكی از اقسام كیف نفسانی و گاه در وجود ذهنی به عنوان نحوه و نشئه ای از وجود از تقسیمات اولی علم، تقسیم آن به تصور و تصدیق و به تعبیر و ترجمه مرحوم استاد حائری «آگاهی و گواهی » است. «تصور» عبارت است از علم و ادراك ساده بدون حكم «تصدیق » معرفتی است كه بنا به رأیی همراه حكم است و بنا به رأیی دیگر همان حكم و اذعان است: مرحوم حكیم صدرالمتألهین شیرازی رساله ای موجز و مختصر در این زمینه نگاشته است با عنوان التصور و التصدیق كه به مسائل و مشكلات مربوطه پرداخته و مرحوم استاد حائری یزدی آن را به فارسی روان و شیوا برگردانده و حواشی و تعلیقات ممتع و شرح و نقد عالمانه ای بدان افزوده است. مترجم محقق علاوه بر آنكه قدرتمندانه وارد عرصه كارزار فكری و عقل آزمایی شده و به نقد آرای حكیم صدرالمتألهین در رساله مذكور پرداخته، چنان كه خود به گونه یك فیلسوف صاحب دستگاه فكری خاص به حل مشكلات و رفع معضلات همت گماشته است. این كتاب از سوی انجمن حكمت و فلسفه در سال 1360 برای نخستین بار طبع گردید و سپس مجدداً از طرف مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی چاپ و منتشر گردید.
ج - كاوشهای عقل نظری
كاوشهای عقل نظری، یك دوره مفصل و تحقیقی فلسفه اسلامی است كه به اهم موضوعات و مسائل فلسفه اسلامی پرداخته و استاد فقید، پس از فراغت از تحقیق و بحث، آنجا كه وضع مطابق با طبع افتاده، به مقایسه و تطبیق پرداخته است و سخنانی از دیگران یا به عنوان موافق یا در جهت مخالف آورده است و سپس با همان روش تحقیقی در این سخنان اجتهاد و بررسی كرده است. این كتاب كه مقدمه ای مفصل و مبسوط تحت عنوان «نیم رخی از فلسفه كنونی اسلامی » دارد مشتمل بر چهارده فصل است و نویسنده در فصل نخست و مباحث روش شناسی نظیر: موضوعات، مبادی، و مسائل علوم پرداخته؛ در فصل دوم فلسفه را تعریف و تقسیمات آن را برشمرده و سپس در فصل سوم به بررسی در باب فلسفه به معنای خاص كلمه، یعنی علم اعلی یا متافیزیك روی آورده است.
در فصل چهارم، «هستی » به مثابه موضوع فلسفه اولی مورد مطالعه و تحقیق واقع شده است و در فصول بعدی امهات مسائل فلسفه اسلامی نظیر مفهوم و مصداق، اشتراك لفظی و مفهومی وجود، تشكیك وجود، اصالت وجود و ادله آن، وجود رابط و رابطی و مبحث علم و اتحاد عاقل به معقول با نظری اجتهادی و تحقیقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. فصل سیزدهم كه از جذاب ترین و مفیدترین بخشهای كتاب است به خداشناسی تطبیقی اختصاص یافته و در نهایت در فصل پایانی یعنی چهاردهم یك ترمینولوژی محققانه فلسفی در ایضاح برخی مصطلحات فلسفی همچون عقل، علم، حیثیات، حد، تصور و... آمده است. كتاب یاد شده چند بار از سوی دانشگاه تهران، شركت سهامی انتشار و انتشارات امیركبیر به طبع رسیده است. نگارش كتاب بنا به تاریخ ذیل مقدمه در آخر مردادماه سال 1374 پایان یافته است.
د-كاوشهای عقل عملی
میان فلسفه اخلاق و قواعد اخلاقی تفاوتی بنیادی هست كه مسائل و مباحث آنها را كاملاً از یكدیگر جدا می كند. اولی شناخت برتر اخلاق و به اصطلاح فرااخلاق است كه معمولاً از آن به عنوان فلسفه اخلاق یاد می شود و دیگری شناخت احكام و معیارها و قواعد دستوری اخلاق است كه از گذشته آن را علم الاخلاق می گفته اند. البته بایست متذكر شد كه مباحث فلسفی اخلاق یعنی آنچه اصطلاحاً فلسفه اخلاق نامیده می شود خود به دو بخش مجزا اما كاملاً مرتبط تقسیم می شود. یكی فلسفه علم اخلاق است كه معرفتی درجه دوم به شمار رفته و از مبادی تصوری و تصدیقی و روشهای علم اخلاق بحث و گفتگو می كند و دیگری نگاهی فلسفی به خود اخلاق است و به اصطلاح می توان آن را بعدالطبیعه اخلاق نامید و معرفتی درجه اول و معطوف به حقایق و ارزشهای اخلاقی است.
کتاب كاوشهای عقل عملی كه موضوع مباحث مطرح شده در آن «هستیهای مقدور است كه عوارض ذاتی آن خوبیها و بدیهای اخلاقی و درستیها و نادرستیها و مسئولیتها و بایستیهاست » به هر دو شاخه فلسفه و اخلاق می پردازد اگر چه تفكیكی دقیق میان دو حوزه صورت نگرفته است. نگارنده به طریقی ابداعی و شیوه ای منحصر به فرد در میان اساتید متقدم فلسفه اسلامی به بحث فلسفی پیرامون اخلاق و باید و نباید می پردازد و در نخستین بخش كه «طرح مسئله » است پرسش یا شبهه معروف هیوم را دایر برگسست منطقی میان هستیها و بایستیها طرح و ایضاح كرده و سپس در بخشهای دیگر با تلاشهای فلسفی مبتنی بر سنت فكری فلسفه اسلامی و با توجه به میراث فكری فلسفی مغرب زمین می كوشد موضع خویش را به عنوان استاد مسلم فلسفه اسلامی در برابر مشكل و مسئله مزبور بیان دارد. عناوین فصول مختلف كتاب عبارتند از: آنتولوژی بایستی و استی، منطق صورت بایستیها و استیها، منطق ماده بایستیها و استیها و در نهایت بحثی از متون كلام اسلامی. در بخش پایانی نویسنده بحثهای كلامی متكلمان متقدم مسلمان را پیرامون حسن و قبح و عدل به نحوی تحلیلی و محققانه بررسی و نقادی كرده است. كتاب در سال 1361 منتشر شده است.
ه - علم كلی
علم كلی یا فلسفه مابعدالطبیعه نخستین تألیف استاد است كه نخستین بار در اردیبهشت ماه سال 1335 در قم و سپس از سوی دانشگاه تهران و پس از آن از طرف انجمن حكمت و فلسفه و آخرین بار در سال 1372 از سوی نشر فاخته منتشر گردیده است. این اثر در بردارنده بحثهای استاد در مقولات فلسفی مهم فلسفه كلاسیك اسلامی؛ نظیر اصالت وجود، وجود ذهنی، اتحاد عاقل و معقول، بحث امكان و حدوث و قدم، وحدت و كثرت و... است. علم كلی با مقدمه ای در باب «فایده فلسفه » آغاز می شود و اینكه «انسان چه نیاز ذاتی و طبیعی به فلسفه دارد تا در راه به دست آوردن آن بذل جهد و صرف وقت نماید». در جواب این پرسش و سؤالات دیگر، استاد می كوشد تا همچون «بعضی متفلسفین معاصر سخنان دراز كه احتمال گزاف گویی در برداشته باشد» به میان نیاورد. بلكه در سخنی كوتاه می فرماید: «اگر به راستی فلسفه، از حقیقت در هر مرتبه و به هر صورتی كه هست بحث می كند و ماهیت آن درك حقیقت است پس دیگر راهی برای انكار آن متصور نیست؛ زیرا انكار فلسفه، محصولی از انكار درك و حقیقت خواهد بود در حالی كه، نه حقیقت قابل انكار است و نه درك، و نه تعقل را كه هسته مركزی بشریت و فصل ممیز او از سایر حیوانات است می توان تعطیل نمود.»
«علم كلی » اثری جامع به زبان فارسی استوار است كه در مجموع بهترین كتاب در موضوعات مختلف فلسفه كلاسیك اسلامی است كه در زمان ما نگاشته شده است و به نظر می رسد مدخلی بسیار قابل اعتماد برای پژوهندگان فلسفه كلاسیك اسلامی و فهم موضوعات و سرفصلهای اساسی آن باشد. این اثر در بسیاری از مراكز و دانشكده های فلسفه، یكی از كتب و منابع درس فلسفه اسلامی می باشد.
و- متافیزیك
كتاب متافیزیك، مجموعه ده مقاله فلسفی و منطقی مرحوم استاد حائری یزدی است كه از سال 1349 تا 1360 در نشریات مختلف به طبع رسیده. مقاله نخست مقاله ای است كه در دو قسمت و در دو شماره مجله اندیشه های نو در علوم انسانی منتشر گردیده است. عناوین مقالات بعدی: خداشناسی برتر، آنتولوژی توحیدی چیست؟ و برهان صدیقین است. این سه مقاله قسمتی از درسهای مرحوم استاد در دانشكده الهیات دانشگاه تهران است كه ابتدا در مجله سروش و سپس به صورت كتابی تحت عنوان روش راستین یكتاشناسی یا آنتولوژی توحیدی منتشر شده است. مقاله «خدا در فلسفه كانت »، متن سخنرانی مرحوم استاد در دانشگاه است كه در شماره 36-35 مجله مقالات و بررسیها (نشریه دانشكده الهیات دانشگاه تهران ) منتشر گردیده. وجود و ماهیت در فلسفه ابن سینا» متن سخنرانی مرحوم استاد در كنگره بوعلی است كه در سال 1359 برگزار شد. این مقاله در مجموعه مقالات كنگره هزاره ابن سینا از جانب یونسكو منتشر شد. رابطه میان وجود و ماهیت در فلسفه ابن سینا مقاله ای است كه برای یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری نگارش شده است. امكام عام، نقدی است بر برخی حواشی مرحوم علامه طباطبایی قدس سره بر اسناد صدرالمتألهین. این مقاله در مجله دانشكده ادبیات، زمستان 1346 منتشر شده است. موجبه سالبة المحمول چیست؟ و قضیه و علم تصدیقی، پاسخهای دیگری هستند كه با پاسخهای مرحوم علامه طباطبایی به نقد فوق الذكر داده شده. لازم به یادآوری است كه در مجموعه متافیزیك دو مقاله از مرحوم علامه طباطبایی تحت عناوین «بحثی درباره امكان » و «قضیه ای به نام موجبه سالبة المحمول » نیز مندرج است .كتاب متافیزیك در آذرماه 1360، به كوشش آقای عبداللّه نصری، از سوی نهضت زنان مسلمان چاپ و منتشر شده است.
ز- حكمت و حكومت
فلسفه سیاسی دكتر حائری یزدی و تحلیل جامع نظری ایشان در سیاست در كتاب حكمت و حكومت مندرج است و تز معروف ایشان مبنی بر اشتقاق حكومت از حكمت و نه حكم (به ضم حاء) در این كتاب تحلیل شده است. همچنین تئوری وكالت و مشروعیت دموكراتیك نیز در ضمن همین اثر ارائه شده كه واجد نقدهایی وثیق بر نظریات دموكراسی غربی، از جمله دیدگاههای ژان ژاك روسو و دیگران می باشد. حكمت و حكومت در سال 1995 در كشور انگلستان به زبان فارسی منتشر شده است. این كتاب در ضمیمه سوم كتاب حاضر به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.
ح - رساله ای در علم حضوری
این كتاب، رساله دكترای استاد فقید بوده كه در سال 1978 با نظارت چند تن از استادان برجسته فلسفه غرب در دانشگاه تورنتو كانادا نگاشته شده است. این استادان عبارتند از پروفسور فرانكنا، پروفسور ساوان، پروفسور اشمیتز، پروفسور استیونسن، پروفسور لانگ، و پروفسور فایرودر كه جمعاً مدت 9 سال به طول انجامید و از جامع ترین آثار در نوع خود محسوب می شود. دكتر سیدحسین نصر بر این كتاب كه در سال 1992 از سوی دانشگاه نیویورك به زبان انگلیسی به چاپ رسید، مقدمه ای نگاشته كه در ضمیمه چهارم كتاب حاضر به چاپ رسیده است. معرفی تفصیلی این اثر نیز در همان مقاله مندرج می باشد.
ط - الحجة فی الفقه
آخرین آثار استاد به نام الحجة فی الفقه در علم اصول نگاشته شده و اساساً بخشی از مهم ترین آثار استاد - و یكی از ناشناخته ترین تألیفات ایشان - نظرات و تقریرات علم اصول است. استاد فقید، تقریرات درس اصول فقه آیت اللّه خوانساری و نیز تقریرات درس اصول آیت الله العظمی بروجردی را در سن هجده سالگی نگاشته بود كه پس از پیرایش و ویرایش بسیار، قرار است در چهار مجلد به چاپ برسد. تا این زمان، جلد اول این اثر به چاپ رسیده است .. الحجة فی الفقه عنوان اصلی این اثر است كه در ذیل آن ذكر شده است: «تقریرات و تحصیلات من الدراسات العالیة لاعظم فقهاء عصره آیت اللاهّلعظمی السید حسین الطباطبایی البروجردی، نوراللّه مضجعه، لا قل خدمة العلم، مهدی الحائری الیزدی ».
جلد اول این اثر ارزشمند كه از سوی مؤسسه الرساله به چاپ رسیده، در قطع وزیری و 280 صفحه در سال 1378 منتشر شده است. این مجلد شاید مهم ترین جلد از چهار جلد مذكور باشد، زیرا مشتمل بر بحثهای بنیادی اصول، از جمله «فی مباحث الالفاظ » است و همگان واقفند كه اولاً این مباحث مبنا و مبداء علم اصول و دقیق ترین امكان این علم در مباحث بعدی و كل علم فقه است و ثانیاً استاد فقید علاقه و تبحری ویژه در این مبحث داشتند و اساساً مقام شامخ ایشان در عرصه فلسفه موسوم به «تحلیل منطقی » سبب شده است تا اثر حاضر در زمره آثار برگزیده اصولی شیعه و مسلماً در حد «رسائل » و «مكاسب » شیخ اعظم انصاری - قدس اللّه سره الشریف - قرار گیرد. بحث مستوفای استاد درباره « وضع »، پس از بحث « موضوع العلم » به تنهایی نشان دهنده جامعیت این كتاب نسبت به سایر آثار اصولی است.
Sources
استاد مهدي حائزي، كاوشهاي عقل نظري، اميركبير، سال 1361،
پایگاه اطلاع رسانی کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه وحکمت.
پایگاه اطلاع رسانی بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
Keywords
0 Comments Share Send Print Ask about this article Add to favorites