مبانی ایمان در اندیشه کی یر کگارد

کگارد

کی یر کگارد به عنوان پدر اگزیستانسیالیسم، روایت تندروانه ای از اصالت ایمان ارائه می کند که به موجب آن ایمان نه تنها برتر از تعقل، بلکه به یک معنا مخالف آن است. ایمان عالی ترین فضیلتی است که انسان می تواند بدان نائل آید. ایمان شرط لازم کمال انسانی، به عمیق ترین معنای آن است. او استدلال می کند، کسی که سعی دارد تا ایمان دینی خود را بر اسناد و مدارک عینی یا تعقل مبتنی سازد، اساسا بر خطاست. (ملکیان، 1374:73)
برای آنکه به حقیقت و سیر دیالکتیکی ایمان در نزد کی یر کگارد نزدیک شویم، باید ابتدا نسبت کی یر کگارد را به مسیحیت که حامل حقیقت است را مرور می کنیم. زیرا در نسبت با حقیقت است که وجود مؤمن به تکاپو و کشمکش افتاده و امکان های بالقوۀ وجود او در چهره های گوناگون سر برآورده و کیفیت سیر وجودی او رخ می دهد. به نظر وی مسیحیت یک نظریه نیست، بلکه یک پیام و رسالت مربوط به "هست بودن" است و در نتیجه حقیقت آن یک امر عینی نیست و آن را نه می توان اثبات کرد و نه فهمید، این پیام در نظر عقل پارادکس است. سعی در توجیه مسیحیت بیهوده است، زیرا چنین کوششی ناشی از فقدان ایمان است، زیرا آن کس که ایمان دارد مستغنی از دلیل و برهان است. او می افزاید کسی که از ایمان دفاع می کند من او را او بی ایمان اعلام می کنم. کسی که موفق به اثبات دین مسیح شود، همانند هگل از اعتقاد به آن دست می شوید. زیرا وی دیانت را در شناسایی عقلی منحل کرده و آن را مرحله ای از حقیقتی دانست که کاملا عقلی و تاریخی بوده و به نحو آفاقی و ظاهری قابل دسترسی و تبیین برای همگان است. (‍‍‍‍‍‍وال، 1372: 16-115)
کتابی که وی مبانی فلسفی ایمان به مسیحیت را در آن بیان کرده است، کتاب تعلیقه غیر علمی نهایی است. او در باب موضوع کتاب خویش چنین می گوید: «مسئله ای که در مقام بررسی آنیم حقیقت مسیحیت نیست، بلکه "نسبت فرد انسانی با مسیحیت است." بحث ما درباره حرص و ولع نظام ساز محققان به تنظیم حقایق مسیحیت در قالب مقولات شسته و رفته نیست. بلکه درباره ارتباط شخصی فرد با این آیین است؛ ارتباطی که برای فرد کششی بی نهایت دارد.» (تعلیقه،1374؛ 74)

مسیحیت و نسبت های فرد با آن

در مسئله ایمان مسیحی آنچه مهم است، نسبت فرد با مسیحیت است. یعنی من چگونه می توانم ارتباطی درست با مسیحیت برقرار کنم، خود مسیحیت آدمی را برمی انگیزد تا برای خودش اهمیتی عظیم قائل شود و این امر باعث شده تا فرد در صدد برآید تا ارتباطی درست و در شأن طرفین برقرار کند و سعادت ابدی مؤمن نیز مشروط و منوط به این نسبت و چگونگی آن است. کی یرکگارد نسبت فرد با مسیحیت را به دو طریق لحاظ می کند:
الف) طریق آفاقی (objectively)
ب) طریق انفسی (Subjectively)

طریق آفاقی

مسئله آفاقی این است که آیا مسیحیت بر حق است؟ و بر حق بودن آن مستلزم این است که محقق بکوشد تا از روش آفاقی اثبات کند که آیا مسیحیت یک "حقیقت تاریخی" یا "حقیقتی فلسفی" است. در تحقیق تاریخی، صحت و سقم دعاوی با بررسی دقیق فیصله می یابد، سپس محقق برای آنکه حقیقت تحقیق شده را اعتباری سرمدی دهد، آنها را با براهین فلسفی به امری نامتناهی پیوند می دهد. در این صورت نسبت محقق با مسیحیت یک نسبت بیرونی و فارغ از دغدغه های وجودی است. فرد محقق به موضوع پژوهش خود، دلبستگی شورمندانه ای ندارد، در این صورت او نمی تواند آمال و آرزو و سعادت ابدی خویش را در چنین مسیحیتی جستجو کند. در حالی که مسیحیت ارتباط سهل انگارانه ما را برنمی تابد، جلالت مسیحیت نمی پذیرد که فرد ارتباط خود را با این آیین مسلم بداند. (تعلیقه، 1374: 75)
به واقع مسلم انگاشتن رابطه فرد با خداوند، باعث خواهد شد که خداوند نیز مانند همه امور روزمره شأن روزمرگی پیدا کرده و فرد فارغ دلانه به آن بنگرد. در این صورت خداوند نیز در مجموعه تصورات و اموری جای خواهد گرفت که در خدمت روزکردن شب و شب کردن روز است. حتی تصور روزمره خداوند، باعث مرگ او در زندگی ما و به نسیان سپردن او خواهد انجامید، زیرا تصوری ساکن از او در ذهن، کارکرد عمده ای برای فرد نخواهد داشت. به تعبیر دیگر برای فرد خوگرفته با امور ظاهری آن چیزی اهمیت دارد، که بتواند امری از امورات روزمره او را به سامان برساند، فرد روزمره ای در پی ابزار می گردد تا این ابزار، در خدمت آرامش زندگی روزمره اش باشد و آنچه شأن سکون دهی داشته و حلال مشکلات هر روزۀ او باشد برای او مطلوب است. تصور خداوند در زندگی چنین فردی نمی تواند تصوری انفسی بوده و وجود او را زیرورو کند. کلنجار رفتن با تصور خداوند و وررفتن بی مورد با آن آفت زندگی روزمره فارغدلانه است. زیرا آدمی را از سکون و خوش باشی انداخته و دردسرهایی ایجاد می کند که اگر جلوی آنها گرفته نشود، بنیان خوشی و رفاه آدمی را برهم می ریزد.
انسان آرامش خواه و سکون طلب، انسانی است مرتب و منظم، که کاری به کار هیچ کس ندارد. کی یر کگارد نگاه روشنفکری و فارغ دلانه به مسیحیت را چنین نقد می کند: «بگذار پژوهشگر دانشگاهی با شور و شوق پایان ناپذیر خود مشغول باشد و روز را در خدمت صادقانه به دانشگاه سپری کند. بگذار فیلسوف نظریه پرداز از صرف هیچ وقت و نیرویی مضایقه نورزد. باز هم اینان دلنگرانی ای شخصی و شورمندانه نسبت به این مهم ندارند. اصلا نمی خواهند چنین دلنگرانی داشته باشند، بلکه خواستار آنند که کارشان نمونه یک کار آفاقی و فارغدلانه باشد. آنچه برای فرد انسانی اهمیت دارد، برای اینان واجد کمترین قدر و قیمت است و خونسردی والای محققان و کمدی فضل فروشی طوطی وار آنان نیز دقیقا از همین امر است.» (تعلیقه، 1374:76)

طریق انفسی

«حقیقت انفسی سیر باطنی است، حقیقت همانا انفسی بودن است، در تفکر آفاقی حقیقت مسیحیت یک امر عینی و خارجی است و فکر فاعل شناسایی به بیرون منعطف است اما در تفکر انفسی، مسأله حقیقت، مسأله تصاحب و تملک است و فکر باید تا آنجا که ممکن ومقدور است در خود فاعل شناسایی و انفسی بودن او نفوذ و رسوخ کند.... فهم انفسی بودن منوط به فهم واقعی از خیر است؛ خیری که وابسته به سعادت ابدی است، و این مسیحیت است که به فرد منفرد سعادت ابدی اعطا می کند و حقیقت مسیحیت در انفسی بودن رخ می دهد. فلسفه همواره راه مفهومی و آفاقی را برای پذیرش ایمان توصیه می کند در حالی که مسیحیت تعلیم می دهد که طریق وصول به کنه ایمان طریق انفسی است.» (تعلیقه،1374: 81)
حقیقت آفاقی متعلق و شناسایی همگانی است اما حقیقت انفسی با فاعل شناسا مرتبط است، اگر انسانی نخواهد در حقیقت زندگی کند راه به جایی نمی برد. آنچه مهم است شناخت نظری حقیقت نیست، بلکه بودن در حقیقت و واجد آن بودن است، که در این صورت شاهد اتحاد وجودی حقیقت و فاعل شناسا که به معنای خوض در آن است، خواهیم بود. دربارۀ خداوند تفکر آفاقی راه نمی یابد، زیرا خداوند خود فاعل شناسا بوده و هست بودنش نیز به نحو باطنی است. درحالیکه تفکر انفسی به ارتباط میان فرد و خداوند می پردازد و در این نسبت است که چگونه بودن و چگونه زیستن ظهور می یابد و خود این نسبت ممکن است موجب وصول او به حقیقت گردد. اصل در اینجا تقلا و تلاش باطنی نسبت به خداوند است (وال،1372: 20-17). کی یر کگارد و فلاسفۀ وجود انسان را به مثابه فاعل شناسایی می دانند که همانند فاعل شناسای ایده باوران تنها به شناسایی مشغول نیست بلکه آغازگر کنش و احساس است. (مک کواری، 1377: 7)
به نظر کی یر کگارد گردآوران مفاهیم انتزاعی به منظور تأسیس یک نظام فکری کوششی است موهوم و سزاوار تمسخر چرا که به زعم وی: بشر واضح "حقیقت" نیست و نمی تواند باشد، این "حقیقت" است که محیط بر بشر و بشر محاط در آن است. حقیقت است که بر ما ولایت و حکومت دارد، نه به عکس. ما به یک وجه حقیقت نیستیم، اوست که ما را در برگرفته و به اطوار گوناگون برای ما در ظهور و خفاست. در محکمه ظهور و تجلی حقیقت بشر قاضی نیست، بلکه حکم متمم یا بهتر بگوئیم شاهد را دارد. از اینرو کی یرکگارد خود را شاهد و بعدها شهید راه حق می داند. حق فراروی است، در عین حال فرار است، می گریزد و می گزاند. قابل ضبط و ربط نیست، بیرون از دسترس زبان عبارت و منطق است، اما حضور قطعی و بی چون دارد، می توان تمنای طلب داشت اما تملک حق چنان که اصل مقصود فیلسوف و فلسفه رسمی است، ممکن نیست. عقل شعبده باز است، تردستی می کند، بهتر بگوئیم فیلسوف با عقل دوراندیش خود جهان و خدا را دست انداخته اکنون وقت آن است که عقل قلمروی را که به ناحق به خود اختصاص داده است، ترک گوید. فلسفه ای مطلوب است که تفکر درباره زندگی باشد، نه تفکری عقلی و منطقی. آنان که اصرار در تفکر منطقی و فلسفی و علمی دارند و از این رهگذر می خواهند به حقایق اعیان و اشیاء دست یابند باید بدانند که تنها یک چیز را اثبات کرده اند و آن اینکه مردمی هستند، موهوم پرست و کلی باف. (مستعان، 66:1386-63)

نقش شورمندی در سیر انفسی ایمان

در سیر دیالکتیکی ایمان فرد هستی دار عنصر "شورمندی " نقشی اصلی را برعهده دارد، زیرا تلقی کی یر کگارد از «حقیقت» به عنوان پایه و اساس هستی داری و نیز نحوۀ شناخت و وصول به آن از طریق عنصر شورمندی میسر می شود. به زعم وی یکی از کلی بافی ها و توهماتی که در تفکر هگل در باب "حقیقت" رخ داده است، این رأی بود که وی حقیقت را در این این همانی "فکر و وجود" تعریف می نمود، بر این مبنا هر چه "وجود" دارد "معقول" است و هر چه "معقول" است "وجود" دارد. صیرورت در نزد وی شامل منطق و قواعد این سیر از آغاز تا انجام این همانی را نشان می دهد. در حالیکه صیرورت در سیر باطنی فرد هستی دار رخ می دهد، و در این سیر حقیقت برای فرد هستی دار نمی تواند این همانی باشد. زیرا مادام که آدمی موجودی زمانمند است، حقیقت نمی تواند برای او این همانی باشد، چرا که حقیقت احاطۀ بر ما و زمان دارد و تصور و ادعای این که حقیقت با تعقل فرد تاریخی، که کمال آن در تفکر هگلی، روح مطلق است، ادعایی گزافی است. «مگر آنکه فاعل شناسای هستی دار، واقعا بتواند از خود فراتر رود که در آن صورت حقیقت برای او چیزی کامل می بود اما آن جایگاه کجاست؟..... اما تنها در یک لحظه است که فاعل شناسای هستی دار اتحاد امر نامتناهی با امر متناهی را دریافته و در همین لحظه نیز درمی بابد که از هستی فراتر است، و آن لحظه،" لحظۀ شورمندی" است. در حالیکه فلسفۀ مهمل پرداز از شورمندی بیزار است......... از سوی دیگر سیر باطنی یک شخص هستی دار شورمندی است، زیرا شورمندی برابر با حقیقت به عنوان یک باطل نماست (پارادوکس) و اینکه حقیقت باطل نما می شود، منشاء نسبت حقیقت است با فرد هستی دار.» (تعلیقه،79)
در این چند سطر نقل شده شورمندی، حقیقت، سیر انفسی، و باطل نما (پارادوکس) در نسبتی مستقیم با هم قرار گرفته اند و ظهور هر کدام بستگی به ظهور دیگری دارد. نظر کی یر کگارد در باب حقیقت که برخاسته از اندیشه مسیحیت است ریشه در اندیشه حلول و تجسم حقیقت در مسیح (ع) دارد. «حقیقت سرمدی و بی زمان به قلمرو زمان گام نهاده، یعنی اینکه خداوند به ساحت هستی داری درآمده، به دنیا آمده و رشد یافته و مانند هر انسان دیگری شده و در اغلب موارد از سایر انسان ها نیز قابل تشخیص نیست؟» تفکر نمی تواند حلول و اتحاد امر نامتناهی و متناهی را در قلمرو زمان و تاریخ درک نماید، از این رو دچار پارادوکس و تناقض می شود. در اینجا کی یر کگارد با طرح مسئله درک حقیقت و این بار از منظر دینی هگل را تقد و به نحوی به موضع کانت باز می گردد و این نشان دهنده تفکر منظم و اصولی کانت در باب نسبت فاهمه و عقل مدرن در شناخت حقیقت (شئ فی نفسه) است و اینکه عقل اگر بخواهد از حدود مقولات فاهمه فراتر رود در باب شئ فی نفسه دچار تناقض می شود.
به این ترتیب حقیقت مسیحیت تناقض را در ذات خویش داشته و در نسبت با توانایی عقل امری نامعقول جلوه کرده و دافع هرگونه تفکر آفاقی و مفهومی است و بدین جهت «آغاز و معیار سیر انفسی ایمان است.» التفات به این امر نامعقول و محدودیت تفکر در حل آن در لحظه شورمندی رخ می دهد. و در این لحظه است که فرد راه خویش را از طریق آفاقی جدا می کند و بالاجبار در نسبت با حقیقت احاطی قرار می گیرد. زیرا در اینجا اصل موضوع، یعنی خداوند، به عنوان حقیقت خود را بر زندگی و هستی ما تحمیل می کند، برخلاف طریق آفاقی که متفکر خنثی در این توهم است که می تواند با تصورات و معقولات خویش تکلیف همه چیز را روشن سازد. حال آنکه فرد هستی دار در این مقام با امر نامعقولی روبروست که در برابر او جز تسلیم راهی ندارد و خود همین تسلیم موجب اتخاذ تصمیم بی نهایت در او می شود که فرد در طی آن می تواند به حقیقت تقرب جوید. از این رو او نه با مفهوم بلکه با خطرکردن و جهش ایمانی می تواند در حقیقت غرقه شده و شدت و سنگینی حقیقت را بر خویش حس نماید. لحظه شورمندی چون مصادف است با بی یقینی آفاقی و التفات به ناتوانی عقل در شناخت حقیقت، از این رو فرد هستی دار را با خوف و نومیدی روبرو ساخته و این امر تذکری است بر اینکه معرفت آفاقی اعتقادآور نیست و همین نومیدی مولود "ایمان" به "امر نامعقول و حقیقت" است. هم چنانکه سقراط با اذعان به جهل خویش در واقع معرفت آفاقی و عقلانی و بی یقینی آنها را به تمسخر گرفته و فرد را به درون خویش حواله داده و به او گوشزد کرده که راه تقرب به حقیقت از طریق سیر انفسی میسر می شود.

Sources

Keywords