متون دینی آیین هندو (مکاتب)

در مطالعه یک دین، همان گونه که نمى توان فقط بر پایه بررسى و تحلیل متون مقدس دین به شناخت کاملى از آن رسید، بدون مطالعه متون نیز نمى توان ادعا کرد که دینى را شناخته ایم. متون مقدس، اصلى و حتى کلاسیک هر دین از مهم ترین منابع مطالعه آن دین است. آموزه هاى اساسى هر دین در متون آن طرح مى شود و از طرفى، این برداشت ها و تفسیرهاى مختلف از متن مقدس است که در پیدایى فرقه ها و مذاهب یک دین، به همراه پاره اى عوامل دیگر، نقش ایفا مى کند. حتى، در بسیارى موارد، مبدأ الهام آیین هاى مردمى و جشن ها و مراسم مختلف مذهبى، همانا داستان ها، اسطوره ها، وقایع و حقایق مطرح در متون مقدس و اصلى دین است. در برخى ادیان، همچون دین هندویى، مراحل و دوره هاى تطور و تحول تاریخى دین به موازات مراحل پیدایش و تحول در متون مقدس و اصلى آن دین سیر مى کند، و از این رو درک تاریخى از آن دین بدون آشنایى کافى با متون آن میسر نیست. در خصوص آیین هندو، اگرچه متون مهمى به فارسى برگردانده شده است، متون مهم دیگرى نیز هست که ترجمه نشده مانده و دست دین پژوهان از آن کوتاه است. متون هندویى، چه شروتى و سمرتى، درون مایه دین هندویى را مى سازد. کسى که بخواهد آیین هندو را بشناسد لاجرم باید با این متون به وجه مستقیم و بدون هیچ تعبیر و تفسیرى آشنایى یابد. در معرفى متون هندویى رسم بر این بوده است که پس از تقسیم آن ها به شروتى ها و سمرتى ها، مهم ترین و تأثیر گذارترین متون مقدس و اصلى هندوها را شماره و معرفى مى کرده اند. معمولا این معرفى ها از این چند عنوان تجاوز نمى کرده است: 1. وده ها، و به ویژه رگ وده 2. اوپا نیشادها 3. حماسه هاى رامایانه و مهابهاراته و بخش کوچک اما پر اهمیتى از آن به نام بهگودگی تا. و گاهى در معرفى هاى مفصل تر به چند عنوان دیگر، مانند پورانه ها، قانون منو نیز اشاره مى کرده اند. چنان که مى دانیم زبان عمده متون دینى هندو سنسکریت است. در ابتدا و تا قرن ها، سنسکریت وده اى تنها زبانى بود که این متون به آن نوشته مى شد و چون تعلم و تعلیم زبان سنسکریت (یا لااقل تعلیم آن) در انحصار برهمن زادگان بود، وساطت ایشان در انتقال و کاربست وسیع دانش مقدس همواره الزامى بود و جایگاه دینى ایشان به این سبب همیشه محفوظ مى ماند. اما سنسکریت وده اى کم کم به سوى سادگى متحول شد. بعدها در طول هزاره اول پس از میلاد، زبان تامیلى و سپس پرکریتى را نیز که از خانواده زبان هاى درویدى بودند، به کار بستند، و بالاخره در هزاره دوم میلادى، از دیگر زبان هاى بومى (درویدى) و گویش هاى نو هندى، که از سنسکریت مایه گرفته اند، نیز براى نوشتن و خواندن متون دینى استفاده کردند. بنابراین، تنها برخى از متون متأخرتر و عمدتا فرقه اى و محلى آیین هندو به زبان هایى به جز سنسکریت است. برای تقسیم بندى کامل تر از متون دینى هندوها (شامل متون مقدس وحیانى و اصلى و متون کلاسیک) بهتر است آنها را در هفت دسته کلى ارائه نمود: 1. شروتى ها 2. سمرتى ها 3. سوتره ها 4. ودانگه ها 5. اوپه وده ها 6. متون فرقه اى. 7. متون کلاسیک (شامل مهم ترین و تأثیر گذارترین شرح ها و تفسیرها، متون مکتب هاى فلسفى، عرفانى، نمایشنامه ها و دیوان هاى شعر).

1 ـ متون شروتى
شروتى واژه اى سنسکریت به معناى «شنیده شده» است. این متون به یک معنا وحیانى اند، اما نه به این معنا که خدایى آنها را گفته و بر پیامبرى وحى کرده است. در نزد هندوها داستان از این قرار است که صداهاى کیهانى حقیقت که از ازل وجود داشته است به سمع رشى ها یعنى فرزانگان و رازبینان باستان رسیده است. آن گاه این دانش مقدس را رشى ها نسل به نسل در خاندان هاى برهمنى منتقل کرده اند و بعدها این آموزه ها به صورت مکتوب درآمدند. شروتى فقط شامل وده ها به معناى عام کلمه است. اما وده ها، در اصطلاح اعم، خود شامل چهار دسته متن اند: سمهی تاها، براهمنه ها، آرنیکه ها و اوپا نیشادها.

الف) سمهیتاها
سمهیتا، مجموعه، عنوان عامى است که به متون مجموعه وار اطلاق مى گردد؛ از جمله به برخى متون متأخر با عنوان سمهیتاهاى ویشنویى بر مى خوریم. اما معمولا وقتى از سمهیتاها سخن مى گویند مراد چهار متن مهم و اولیه به نام هاى رگ وده، سامه وده، یجور وده، و اتهروه وده است. این متون را وده نیز مى خوانند. در حقیقت عنوان وده در مفهوم خاص خود، که از قضا کاربرد شایع ترى نیز دارد، در مصداق با سمهیتاهاى اولیه یکى است. وده در لغت به معناى «دانش» است. چهار وده در پهنه تاریخى وسیعى، از 1500 تا 800 ق. م. شکل گرفته اند تا نیازهاى دینى و آیینى آریاییانى را که به هند کوچیده بودند برآورند. در حقیقت این متون انعکاسى از دین و فرهنگ آریایى اند.

1- رگ وده سمهیتا
رگ وده در لفظ به معناى «دانش ستایش» است، و در واقع نیز مشتمل بر مدیحه سرایى و ستایش هایى خطاب به خدا یا خدایان آن فرهنگ است. رگ وده داراى 1017 (یا 1028) سرود است. به هر سرود سوکته مى گویند. هر سوکته از بیت هایى شکل مى گیرد که به آن ریچ مى گویند. همه سرودهاى رگ وده را در ده کتاب یا مندله تنظیم کرده اند. بسیارى از محققان هندو قدمت رگ وده را سه تا چهار هزارسال پیش از میلاد مى دانند، اما بنابر برخى تحقیقات، رگ وده بایستى به 1500 تا 1200 پیش از میلاد تعلق داشته باشد. سرودهاى رگ وده را به یک نفر نسبت نمى دهند، بلکه آنها را متعلق به رشى ها یا فرزانگان متعدد مى دانند. این متن باستانى، قدیمى ترین و محورى ترین متن مقدس و جزء لاینفک آیین هندو است. گرچه برخى جریانات اصلاح طلب هندو در صدد نفى حجیت رگ وده (و اصولا وده ها) برآمده اند، اما به طور سنتى مى توان اعتقاد به وده ها را به نوعى معیار هویت هندویى تلقى کرد. اهمیت رگ وده تنها در همین نیست، رگ وده یکى از مهم ترین منابع اطلاع از دین و جامعه وده اى نیز هست. برخى سرودهاى آن بیشتر هندو اروپایى است تا هندویى، و بنابراین منبعى براى اوضاع فکرى و دینى آریاییان؛ پیش از سکونت نهایى در هند نیز به شمار مى رود.

2- سامه وده
این وده به اشعارى اختصاص دارد که در مناسک قربانى سمه توسط یکى از چهار روحانى اصلى، که با عنوان اودگاترى (نوازنده) شناخته مى شود، قرائت مى گردد. این اثر مشتمل بر 1810 یا 1549 بیت است، (اگر مکررات حذف شود) که تقریبا همه آن، بجز 78 بیت از رگ وده اخذ شده است. آوازهاى مقدس یا سامنه ها ترانه هایى بود که بر پایه همین سرودها تنظیم گشته بود و اودگاترى بایستى اجراى آنها را قبلا بیاموزد. دستورالعمل هاى مربوط به هماهنگ خوانى سرودها نشان از آن است که سبک آواز نیایشى در دوره وده اى بیشتر شبیه آوازهاى ساده بدوى بوده است. گویا اعتقاد بر این بوده که زیر و بم و آهنگ مناسب، قدرت مؤثرى به آواز مى دهد. سامه وده داراى دو بخش است: بخش نخست را پرواریچیکه مى نامند و شامل ادبیات جداگانه اى است که به عنوان یارى دهنده در یادآورى آهنگ هاى متنوع به کار مى رود. بخش دوم را اوتراچیکه مى خوانند و در بردارنده متن کامل آوازهاست.

3- یجوروده یا وده قربانى
در مناسک اول ماه و قرص کامل ماه، قربانى و سمه به کار مى رفته است. این مناسک را یکى از چهار دینیار آیین قربانى، با عنوان ادهوریو اجرا مى کرده است. از مجموعه یجور وده دو بخش تجدید نظرشده به نام هاى یجور وده سفید و سیاه در دست است، که اولى فقط به نظم (قطعه هاى شعرى یا منتره) و دومى مخلوطى از نظم و نثر است. به بخش هاى منثور آن براهمنه مى گویند. یجور وده سفید نماینده مکتب آدیتیه است که در شمال و در مهاراشتره رواج دارد، و یجوروده سیاه نماینده مکتب برهما است. این تقسیم دوگانه یجوروده به سبب نگرش هاى متفاوت معلمان و پیروان اولیه آن بوده است. بد نیست بدانیم در عصر وده اى مکتب هاى الاهیاتى متعددى وجود داشته است که هر یک به آموزش و حفظ رشته اى از متون به هم وابسته مى پرداخته اند. این مکتب ها که به نام شاکها معروف بوده اند عامل حفظ و انتقال این متون به شمار مى روند. براى مثال، برهمن هاى مکتب تیتیرى یه به آموزش و تعلیم بخش تیتیرى یه از یجوروده سیاه و نیز براهمنه ها، آرنیکه ها، اوپه نیشدها، و شروته سو¨ترههاى متعلق به آن مى پرداختند.

4- اتهروه وده
این نام برگرفته از شخصیتى اسطوره اى به نام اتهرون است که، بنابر سنت هندى، پسر بزرگتر برهماست و همو این اثر را نوشته است. اتهروه وده (وده اتهرون) دربردارنده دانش جادوى مثبت و منفى است؛ دعاها و وردهایى براى به دست آوردن سعادت و ایمنى و نیز اذکارى براى درهم کوبیدن و دور کردن دشمنان و شیاطین. خدایان این وده همان خدایان رگ وده، مانند ایندره و اگنى اند که شخصیتشان قدرى به سوى نیروهاى نابودگر شیاطین تغییر کرده و کم رنگ تر شده است. اتهروه وده بیش از بقیه وده ها به موضوعات نظرى عرفان گرویده اما در سرودهایش فلسفه را نیز با جادو در هم پیچانده است. براى مثال در جایى از مفهوم است یعنى «معدوم» به عنوان وردى براى نابودى دشمنان، شیاطین، جادوگران و غیره بهره جسته است. اتهروه وده به بیست کنده یا «کتاب» تقسیم مى شود. هر کنده مشتمل بر چندین انوواکه یا بخش، و هر انوواکه داراى چندین سروده است. اتهروه وده در مجموع پنج هزار و نهصد و سى و سه بند، که هر کدام چند سطر مى شود در خود دارد.

ب) براهمنه ها
براهمنه ها مجموعه نوشته هاى پرحجمى است که در مدتى طولانى (800 تا 300 ق. م) به هر یک از وده هاى چهارگانه ضمیمه گردیده است، از این رو جزء متون وده اى (در معناى عام کلمه) به شمار مى رود. رگ وده داراى دو براهمنه و یجوروده، سامه وده، واتهروه وده به ترتیب داراى دو، هشت و یک براهمنه اند. براهمنه ها، چنان که نامیده اند، براى راهنمایى برهمنان در انجام صحیح مناسک و مراسم عبادى فراهم آمده است. در این متون با شرح و تفصیل فراوان به جزئیات مربوط به این مناسک پرداخته و معانى رمزى آنها را توضیح داده اند. علاوه براین، در براهمنه ها، که در میان متون غیر شعرى سنسکریت قدیمى ترین محسوب مى شود، نمونه هاى جمع و جورى از اساطیر متون بعدى هندویى (مانند پورانه ها) به چشم مى خورد که همین ها بعدا گسترش یافته اند.

ج) آرنیکه ها
آرنیکه در سنسکریت به معناى «متون جنگلى» است و گویا محصول مجاهدات و اندیشه هاى آن دسته از برهمنان و کشتریه هایى بوده که ترک دنیا کرده و براى عزلت و آرامش به درون جنگل (آرنیه)، کوچ مى کرده اند، رسمى که هنوز هم در تعالیم هندویى به عنوان یکى از مراحل زندگى یک هندو توصیه مى کنند. بعد از این خواهیم خواند که در سنت هندویى، هر هندو چهار مرحله را در زندگى باید طى کند: 1. طلبگى و آموختن. 2. خانه مندى و رسیدگى به اهل و عیال. 3. عزلت گزینى در جنگل و خلوت ها براى تمرکز و تفکر 4. ترک تعلق کلى از دنیا و از کسب معاش. گفته مى شود که هر یک از متون وده اى به یکى از این دوره ها تخصیص داشته است، و در این چینش، آرنیکه ها مخصوص دوره عزلت در خلوت جنگل بوده است. این نوشته ها، که سومین جزء از متون شروتى محسوب مى شوند، ماهیتى رمزگونه دارند و تقسیم هاى عارفانه اى از مناسک و مطالب وده ها به دست مى دهند. همین نگرش هاى رمزى و عرفانى هسته اولیه اوپه نیشدها را تشکیل داده است. آرنیکه ها در حقیقت ملحقات براهمنه هایند، چنان که براهمنه ها هر یک ضمیمه یکى از وده ها بودند. به این ترتیب هر یک یا چند آرنیکه باید با یکى از وده ها پیوند داشته باشد. اما در واقع آرنیکه هاى موجود فقط به رگ وده و یجوروده تعلق دارند و براى سامه وده و اتهروه وده آرنیکه اى در دست نیست. با توجه به قرائن تاریخى و متنشناختى همه آرنیکه ها بایستى از براهمنه ها متأخرتر و بر تألیف سوتره ها مقدم باشد.

د) اوپا نیشادها
اوپه نیشد در سنسکریت به معناى «نشستن پایین پا و نزدیک» است، و گفته مى شود اشاره به اوضاعى است که این متون در آن شکل گرفته، یعنى مجالسى که در آن استادان (گوروها) به شیفتگان دانش و عرفان تعلیم مى داده اند. اوپه نیشدها مجموعه اى مفصل اما ناهمگون از متون است که قدمت برخى (اوپه نیشدهاى اصلى) را، به 800 تا300 ق. م. گمانه مى زنند. قدیمى ترین اوپه نیشدها به نثر بوده اما هر چه پیش تر مى آید به نظم شبیه تر مى شود. میان اوپه نیشدهاى اولیه و آرنیکه ها تمایز چندانى نمى توان نهاد؛ چه این که موضوع هر دو تفسیر رمزى و عرفانى مناسک و دانش وده هاست. حتى برخى آرنیکه ها (همچون ایتریه آرنیکه) خود را در رسته اوپه نیشدها طبقه بندى مى کند، و یکى از قدیمى ترین اوپه نیشدها (بریهدآرنیکه) نام آرنیکه را یدک مى کشد. تألیف اوپه نیشدها، به عنوان گروه متمایزى از متون به قرون میانه و حتى دوران جدید هم کشیده شده و تعداد آنها به 108 عدد رسیده است. اما به هر حال اوپه نیشدهاى اصلى را دوازده عدد شماره کرده اند و بر آن شرح ها و تعلیقه هاى بسیار نوشته و به تعداد زیادى از زبان هاى دنیا ترجمه کرده اند. اوپه نیشدهاى اولیه عبارت اند از: برهدآرنیکه اوپه نیشد، چهاندگیه اوپه نیشد،تیتیرى یه اوپه نیشد، ایتریه اوپه نیشد،کوشى تکى اوپه نیشد، کنه اوپه نیشد،کتهه اوپه نیشد، اى شا اوپه نیشد، شوتاشوتره اوپه نیشد،موندکه اوپه نیشد، پرشنه اوپه نیشدو ماندوکیه اوپه نیشد. اوپه نیشدها در حقیقت در بردارنده شالوده فلسفى و عرفانى آیین هندواند، و از آن جا که نقطه اوج دانش وده اى تلقى مى شوند به ودنته یعنى «منتهاى وده» نامبردارند. کارکرد اوپه نیشدها را باید تغذیه فکرى و معنوى کسانى دانست که مى خواهند به لایه هاى عمیق تر و غیر مناسکى دین راه برند و با کسب خودآگاهى به دیدى وحدانى درباره عالم، انسان و خدا برسند. نویسندگان اوپه نیشدها براى تبیین منطقى و سازمند حقایق مورد نظر تلاشى نکرده اند و فهم و قبول آنها را به تأمل و تفکر همراه با پالودگى درون وانهاده اند. بى هیچ تردید اوپه نیشدها، به ویژه بخش اولیه و اصلیش، از مهم ترین و معتبرترین منابع دین و معنویت هندویى و آخرین متن شروتى (وحیانى) نزد آنها است.

2 ـ متون سمرتى
سمرتى در سنسکریت از ریشه smrÊ (یاد) و به معناى «به یاد آمده» است. این اصطلاح عامى است براى همه حجم وسیعى از دانش مقدس دینى هندوها که به خاطرها آمده و در سنت هندویى منتقل گشته است. برخى محققان متون سمرتى را معادل «روایات» در سنت هاى دیگر تلقى کرده اند. به این ترتیب، چنان که از همین اصطلاح نیز برمى آید، این متون گرچه وحیانى (شروتى) تلقى نمى شوند اما از طرفى از ارزش و اعتبار دینى درجه دو برخوردارند، و برخى، مانند بهگودگی تا، حتى محبوبیت و توجهى هم ارز مهم ترین متون وده اى کسب کرده اند. (ادامه دارد...).

Sources

Keywords