ابوالحسن على بن فرات

علی بن فرات

«ابوالحسن على بن محمد بن موسى بن حسن بن فرات» متولد 241ه.ق، وزیر مشهور خلیفه المقتدر عباسى و اولین فرد از خاندان ابن فرات بود که به وزارت رسید. او کارهای دیوانى را زیر نظر برادر خود، ابوالعباس احمد که ریاست دیوان خراج و ضیاع داشت، شروع کرد و پس از مرگ ابوالعباس احمد، او به ریاست دیوان خراج منصوب شد.
در زمان مرگ خلیفه مکتفى در سال 295ه.ق یکى از رؤسای دواوین بود که عباس بن حسن جرجرائى وزیر با او درباره جانشینى مکتفى مشورت کرد. ابوالحسن بن فرات با ابراز این نظر که نباید کسى را به خلافت بنشانید که خود صاحب رأی باشد و امر و نهى کند، به طرفداری از خلافت المقتدر جعفر بن معتضد خردسال پرداخت، در حالى که خاندان ابن جراح به ابن معتز گرایش داشتند. سرانجام نظر ابن فرات چیره شد و مقتدر 13 ساله به خلافت نشست، اما کمی بعد طرفداران ابن معتز، مقتدر را معزول کردند و ابن فرات و خواص خلیفه معزول پنهان شدند.

در دستگاه حکومت

ابوالحسن بن فرات در یکى از حساسترین دورانهای خلاغت عباسى سه بار بر مسند وزارت نشست:
1- اولین دوره وزارت او از سال 266 تا 299ه.ق بود. چون بساط خلافت یک روزه ابن معتز در هم پیچید، خلیفه مقتدر خاتم خود را نزد ابوالحسن على که پنهان شده بود، فرستاد و او را برای مقام وزارت دعوت کرد. او در 8 یا 21 ربیع الاول 296 ه.ق رسما به وزارت نشست و از آغاز وزارت با باقیمانده طرفداران ابن معتز که در واقع رقیبان او بودند، به نیکى رفتار کرد و گروهى از آنها را از زندان آزاد کرد. به طوری که به پشتیبانى از على بن عیسى ابن جراح نزد خلیفه، او را در ماجرای ابن معتز بى گناه دانست و با احترام به واسط روانه اش کرد و از مال خود به سوسن حاجب داد تا نزد خلیفه از ابن جراح سخنی نگوید.
چیرگى سریع ابن فرات بر کارها به سبب دانش و مهارتش سبب شد که دست سوسن حاجب از کارها کوتاه شود. سوسن به مخالفت و تحریک خلیفه بر ضد وزیر پرداخت. ابن فرات هم به مقابله، خلیفه را از سوسن بیم داد و او را به همراهى با ابن معتز متهم کرد تا سرانجام به فرمان خلیفه سوسن را به قتل رساندند. زمانی که عید قربان 299ه.ق نزدیک شد، ابن فرات که ظاهرا به دلیل اسراف در بذل و بخشش اموال، خزانه را تهى کرده بود یا به خلیفه چنین مى نمایاند، از مقتدر خواست که مخارج عید را از خزانه مخصوص بپردازد. خلیفه از آن کار سرباز زد و دشمنان ابن فرات راهى برای تحریک خلیفه بر ضد وزیر یافتند، تا سرانجام در 4 ذیحجه آن سال از وزارت عزل شد.
2- دومین دوره وزارت از سال 304 تا 306ه.ق بود. همان روز که ابن جراح از وزارت عزل شد، ابوالحسن على بن فرات پس از 5سال حبس به وزارت نشست و املاکى را که از او گرفته بودند، پس گرفت. در این دوره وزارت، او از پذیرفتن مقرری وزارت خودداری کرد، اما مقرری کارگزاران و کاتبان دیوانها را افزایش داد و املاکى را در کسکر و بصره به زیدان القهرمانه به اقطاع داد. در این زمان از یک طرف مردم بغداد، وزیر را به اتلاف بیت المال و بى کفایتى متهم کردند و از طرف دیگر لشکریان به دلیل تأخیر در وصول مقرری شورش کردند. اینها در کنار مسائل دیگر موجب شد تا خلیفه در 27 ربیع الاخر و به روایتى جمادی الاخر 306ه.ق، ابن فرات را عزل کرد و او را در دار زیدان القهرمانه (زندان دارالخلافه) به حبس انداختند. پس از او حامدبن عباس به وزارت منصوب شد، اما او در تمام دوران وزارت تنها دست نشانده ابن جراح بود.
اما بعد از مدتی، محسن بن فرات در وزارت پدرش کوشید و رقعه ای نوشت که اگر بزرگترین دشمنان ابن فرات یعنى حامدبن عباس، ابن الحواری، على بن عیسى، شفیع لؤلؤی، نصر حاجب، ام موسى قهرمانه و خاندان مادرائى را به او تسلیم کنند، هفت میلیون دینار از آنها به دست مى آورد. حامدبن عباس وزیر در این وقت اجازه خواسته و به واسط بر سر املاک خود رفته بود. مدتی بعد به دستور خلیفه، ابن جراح را دستگیر کردند و ابن فرات برای سومین بار به وزرات منصوب شد.
3- سومین دوره وزارت از 311 تا 312 ه.ق بود. ابن فرات چون در اواخر ربیع الثانى 311 به وزارت نشست، با خشونت بسیار به سرکوب مخالفان و مصادره اموال ایشان پرداخت و دست محسن، پسر خود، را در قتل و آزار آنان باز گذاشت. با آنکه خلیفه با ابن فرات شرط کرده بود که به حامدبن عباس آسیب نرساند، ولى وزیر از رهگذر گماشتگان خود در واسط مالى هنگفت از او طلب کرد. حامد با همه یاران خود از واسط بیرون رفت و ابن فرات به همین دستاویز توانست موافقت خلیفه را برای دستگیری او جلب کند. پسران وزیر و بیشتر کارگزارانش پنهان شدند تا حامد به لباس راهبان وارد دارالخلافه شد و خلیفه هم حامد را به ابن فرات سپرد. اما بعد از مدتی با بدگویی نصر حاجب از ابن فرات نزد خلیفه، او را عزل و با پسران دیگرش فضل و حسین دستگیر کردند، در آن زمان محسن به سرعت پنهان شده بود.

شخصیت و موقعیت

ابوالحسن علی در اولین دوره وزارت چنان با عدالت رفتار کرد که موجب ستایش مردم شد، همچنین به عاملان شهرها نوشت که عادل باشند و رسوم ظالمانه را براندازند. او نسبت به دوستان خود حق شناس و وفادار بود. درباره بخشش و کرم ابن فرات هم داستانها نوشته اند. برای عالمان و طالبان علم، مقرری هایی برقرار کرد و در خانه اش مطبخى گذاشت که به مراجعان غذا مى دادند و حجرهای خاص قرار داد که مردم به رایگان از آن نوشیدنى به خانه مى بردند. نوشته اند که از برآوردن حاجت مردم لذت مى برد و هرگز کسى را رد نکرد و زمانی که عزل و گرفتار شد، معلوم شد که به 5 هزار نفر مقرری و روزی مى رساند. اگرچه نوشته اند که وقتی به وزارت نشست، 10 میلیون دینار ثروت داشت، ولى این اندازه بذل و بخششها بود که اختلاس های مالى و مصادرات او را جلوه گر نمى کرد.
ابوالحسن على بن فرات همچنین مردی فرهیخته شناخته می شد. گذشته از اینکه به علما و طالبان علم اهمیت می داد، خودش هم اطلاعات وسیعى در تاریخ و وقایع تاریخى داشت. او شعر هم مى سرود و به شاعران صله های گران مى داد. ابن فرات در بغداد بیمارستانى ساخت و اوقافى برای آن مقرر کرد و ریاست این بیمارستان را که خاص کارگزاران زیردست او بود، به ثابت بن سنان سپرد. اما در دومین و مخصوصا در سومین دوره وزارتش که پسرش، محسن بن فرات، به ریاست دواوین رسید، چون به خشونت و قتل و ستم و مصادره اموال مردم و دیوانیان سرگرم شد، مردم آنقدر از او بیزار شدند که سنگبارش کردند و سربازان به سختی توانستند او و کارگزارانش را از چنگ مردم رها کنند.

همراهی با شیعیان

تشیع ابن فرات و همراهیش با شیعیان، چیزی نبود که پنهان بماند. چنانکه برای طالبیان و عباسیان مقرری هایی تعیین کرد و این مسئله موجب افزایش تعداد امامیه در بغداد شد. ابن فرات همچنین به حسین بن روح، نایب امام دوازدهم (عج)، مالهایی مى رساند و تا او بر سر کار بود، هیچ کس حق آزار حسین بن روح را نداشت. حتى نوشته اند که وقتی قاسم بن سیما فرغانى از سرکوب علویان مغربى که به مصر رفته بودند، پیروزمندانه برگشت، ابن فرات در ابتدا مانع ورود او به بغداد شد و بعد از آن هم مال کمی به او داد و نگذاشت که خلیفه و دیگران او را مورد لطف و رحمت کنند.
ابوالحسن علی سرانجام در سال 312ه.ق درگذشت، اما از محل دفن او اطلاعی در دست نیست.

Sources

Keywords