تألیفات شریف رضی

تألیف و تصنیف:
1- نهج البلاغه: از اعصار پیشین تا عصر حاضر، دانشمندان و محدثین با دقت تمام، همت به حفظ این کتاب گماشته و مانند قرآن کریم آنرا بعنوان تبرک حفظ مى- کرده اند، از کسانى که نزدیک به دوران مؤلف، در شمار حافظان این کتاب بشمار آمده اند، قاضى جمال الدین محمد بن حسین بن محمد کاشانى است و چنانکه شیخ منتجب الدین در فهرست خود یاد کرده، نهج البلاغه را از حفظ مى نوشته است. [و از حافظان این کتاب در دوران پیشین: خطیب ابو عبد الله محمد فارقى، در- گذشته سال 564 است، چنانکه ابن کثیر در تاریخ خود ج 12 ص 260 و ابن جوزى در کتاب «منتظم» ج 10 ص 229 یاد کرده اند]. و در این دورانهاى اخیر: از جمله، علامه پارسا، سید محمد یمانى مکى حائرى در گذشته 28 ربیع الاول سال 1280 در حائر مقدس حسینى. و از جمله دانشمند مورخ شاعر، شیخ محمد حسین مروت. معروف به «حافظ» عاملى. سرورمان سید صدر الدین کاظمى بنقل از علامه شیخ موسى شراره مى گفت که این مرد تمام قاموس اللغة و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید و چهل هزار قصیده از حفظ داشت. و بعضى از بزرگان مى گفت که: کامل ابن اثیر را از اول تا بآخر نیز حفظ داشته است، واقعا این فضل خدائى است که به هر که خواهد عطا فرماید. و نیز از دورانهاى بسیار قدیم، نزدیک به عصر مؤلف، دانشمندان به شرح این کتاب شریف پرداخته، و تا کنون بیش از 70 شرح بر آن نوشته اند، از جمله:
1- سید على ابن الناصر، معاصر سرورمان شریف رضى، به نام «اعلام نهج البلاغه» و آن اولین و قدیمى ترین شرح نهج البلاغه میباشد.
2- احمد بن محمد، و برى، از دانشمندان قرن پنجم.
3- ضیاء الدین، ابو الرضا، فضل الله راوندى، قسمتهائى از نهج البلاغه را در سال 511 بعنوان تعلیق و پاورقى شرح نوشته.
4- ابو الحسن، على بن ابى القاسم: زید بن امیرک: محمد بن ابى على: حسین بن ابى سلیمان: فندق بن ایوب بن حسن بن احمد بن عبد الرحمن بن عبید الله بن عمر بن حسن بن عثمان بن ایوب بن خزیمة بن عمر بن خزیمة بن ثابت: «ذو الشهادتین» از صحابه رسول خدا، این مرد که از بیهق نیشابور است، در شمار مشایخ ابن شهر آشوب بوده و نهج- البلاغه را در سال 516 نزد شیخ حسن بن یعقوب قارى خوانده و شرحى بر آن نوشته بنام «معارج نهج البلاغه». در روز شنبه 27 شعبان در سبزوار متولد شده و در سال 565 دارفانى را وداع گفته است.
5- ابو الحسین، سعید بن هبة الله، قطب الدین راوندى، در گذشته 573، نام شرحش: «منهاج البراعه».
6- شیخ ابو الحسین، محمد بن حسین بن حسن بیهقى نیشابورى، مشهور به- «قطب الدین کیدرى» شرحى دارد به نام «حدائق الحقائق» در سال 576 از این شرح فارغ شده.
7- افضل الدین، حسن بن على بن احمد ماهابادى، از اساتید شیخ منتجب الدین صاحب «الفهرست» در گذشته بعد از سال 585 میباشد.
8- قاضى، عبد الجبار. علامه نورى در «مستدرک» در شمار شارحین نهج البلاغه نام او را یاد کرده، و این نام بین جماعتى از دانشمندان معاصر شیخ طوسى مشترک است.
9- فخر رازى، محمد بن عمر طبرى شافعى، در گذشته 606، چنانکه «قفطى» در «تاریخ الحکماء» یاد کرده.
10- ابو حامد، عز الدین، عبد الحمید، مشهور به «ابن ابى الحدید» معتزلى مدائنى، در گذشته 655، شرح او معروف و متداول است، سلطان محمود طبسى که ذکرش خواهد آمد، آنرا تلخیص کرده.
11- سید، رضى الدین، ابو القاسم، على بن موسى بن طاوس، حسینى در گذشته 664.
12- ابو طالب، تاج الدین، معروف به «ابن الساعى» على بن انجب بن عثمان بن عبد الله بغدادى، در گذشته 674. این دانشمند تألیفات فراوانى دارد، از جمله شرح نهج البلاغه است چنانکه در «منتخب المختار» ص 138 آمده.
13- کمال الدین شیخ میثم بن على بن میثم، بحرانى، در گذشته 679، سه شرح بر نهج البلاغه دارد: بزرگ کوچک. متوسط.
14- شیخ احمد بن حسن ناوندى، از دانشمندان قرن هفتم، شاگرد شیخ جمال الدین ورامینى. حواشى فراوانى بر «نهج البلاغه» از تقریرات استادش ورامینى ثبت کرده.
15- علامه حلى، جمال الدین، ابو منصور، حسن بن یوسف بن مطهر، در گذشته 726.
16- شیخ، کمال الدین ابن عبد الرحمن بن محمد بن ابراهیم عتائقى حلى، یکى از دانشمندان قرن هشتم، شرحى دارد در چهار جلد.
17- یحیى بن حمزه علوى یمنى، از پیشوایان زیدیه، در گذشته 749، در شرح خود، به حل مشکلات لغوى نهج البلاغه اکتفا کرده است.
18- سعد الدین، مسعود بن عمر بن عبد الله تفتازانى شافعى، در گذشته 791 یا 792 یا 793.
19- سید افصح الدین محمد بن حبیب الله بن احمد حسینى، تاریخ فراغت از شرح، سال 881.
20- مولى، قوام الدین، یوسف بن حسن، مشهور به «قاضى بغداد» در حدود سال 927 در گذشته است.
21- ابو الحسن، على بن حسن زواره از شاگردان محقق کرکى. شرحى بزبان فارسى دارد بنام «روضة الابرار» که در سال 947 از نوشتن آن فراغت یافته.
22- مولى جلال الدین، حسین بن خواجه شرف الدین عبد الحق اردبیلى معروف به «الهى» در گذشته سال 950، شرحى بزبان فارسى نوشته بنام «منهج الفصاحه».
23- مولى فتح الله ابن مولى شکر الله کاشانى، در گذشته 988، شرحى فارسى بنام: «تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین».
24- عز الدین، على بن جعفر: شمس الدین آملى، از شاگردان شیخ على بن هلال جزائرى، شرح فارسى.
25- مولى، عماد الدین على قارى استر آبادى، از بزرگان قرن دهم، حاشیه بر نهج.
26- مولى، شمس بن محمد بن مراد، در سال 1013، شرح ابن ابى الحدید معتزلى را ترجمه کرده است.
27- شیخ بهائى عاملى، در گذشته 1031، شرحى بر نهج البلاغه نوشته که ناتمام مانده، این را «برقعى» در نامه که بمن نگاشته، تذکر داده است.
28- شیخ الرئیس، ابو الحسن میرزا قاجار، شرحى نوشته، ناتمام. (نامه مزبور برقعى).
29- شیخ نور محمد، ابن قاضى عبد العزیز، ابن قاضى طاهر محمد، محلى شرح فارسى به سال 1028.
30- مولى عبد الباقى خطاط صوفى، تبریزى، در گذشته 1039، شرح فارسى بنام «منهاج الولایة».
31- مولى، نظام الدین، على بن حسن جیلانى، شرحى بنام: «أنوار الفصاحة» نوشته در سه جلد، از نگاشتن جلد اول در تاریخ چهارم ربیع الاول 1053 فارغ شده.
32- شیخ حسین بن شهاب الدین بن حسین عاملى کرکى، در گذشته 1076 در سن 68 سالگى.
33- فخر الدین، عبد الله بن مؤید بالله. شرح ابن ابى الحدید را تلخیص کرده بنام «العقد النضید المستخرج من شرح ابن ابى الحدید» نسخه یافت شده با تاریخ 1080.
34- سید ماجد بن محمد بحرانى، در گذشته 1097، شرح او ناتمام مانده.
35- شیخ محمد مهدى بن ابى تراب سهندى، شرح فارسى، تاریخ فراغ، ماه رمضان 1097.
36- میرزا علاء الدین محمد گلستانه، در گذشته 1100، شرحى بنام «حدائق الحقائق» و شرحى کوتاه بنام «بهجة الحدائق».
37- سید حسن بن مطهر بن محمد یمنى، جرموزى، حسنى (1110- 1044). شوکانى در «البدر الطالع» ج 1 ص 311 از شرح او یاد کرده.
38- مولى تاج الدین حسن، معروف به «ملاتاجا» پدر فاضل هندى، در گذشته 1137 شرحى دارد بزبان فارسى، در اصفهان دیده شده.
39- مولى محمد صالح بن محمد باقر، روغنى، قزوینى، از بزرگان قرن یازدهم شرح فارسى، چاپ ایران.
40- سید نعمة الله بن عبد الله، جزائرى شوشترى، در گذشته 1112، شرحى در سه جلد.
41- مولى، سلطان محمود بن غلامعلى طبسى قاضى، از شاگردان علامه مجلسى.
42- مولى، محمد رفیع بن فرج گیلانى، در گذشته حدود 1160 در مشهد رضوى.
43- شیخ محمد على بن شیخ ابو طالب زاهدى، گیلانى اصفهانى، در گذشته 1181 در هند، برخى خطبه ها را شرح نوشته.
44- سید عبد الله بن محمد رضا، شبر حسینى کاظمى، در گذشته 1242، دو شرح دارد.
45- امیر محمد مهدى، خاتون آبادى اصفهانى، در گذشته 1263. شرح فارسى.
46- حاج سید محمد تقى بن امیر محمد مؤمن حسینى قزوینى، در گذشته 1270. شرح فارسى.
47- میرزا باقر نواب ابن محمد بن محمد لاهیجى اصفهانى. به فرمان سلطان فتحعلى شاه قاجار شرحى بفارسى نگاشته که در ایران چاپ شده.
48- حاج نصر الله بن فتح الله دزفولى، به فرمان سلطان ناصر الدین شاه قاجار شرح ابن ابى الحدید را به فارسى ترجمه کرده و تحقیقاتى بر آن افزوده. تاریخ فراغ 1292.
49- سید صدر الدین بن محمد باقر موسوى، دزفولى، از شاگردان آقا محمد بیدآبادى.
50- سید مفتى عباس، در گذشته 1306 (یکى از شعراء «غدیر» در قرن چهاردهم). برقعى ضمن نامه به من نوشته که شرحى بر نهج البلاغه دارد.
51- مولى احمد بن على اکبر مراغى تبریزى، در گذشته پنجم محرم 1310 تعلیقه بر مشکلات نهج البلاغه دارد.
52- شیخ بهاء الدین محمد (از شعراء غدیر در قرن چهاردهم) شرحى دارد (نامه برقعى).
53- استاد، محمد حسن، نائل مرصفى، مشکلات لغوى نهج را شرح کرده و به صورت پاورقى ذیل کتاب، در مصر به چاپ رسیده، سال 1328.
54- شیخ محمد عبده، در گذشته 1323.
55- حاج میرزا حبیب الله موسوى خوئى، در گذشته حدود 1326. شرحى مفصل به نام «منهاج البراعة».
56- شیخ جواد طارمى ابن حاج مولى محرم على زنجانى، در گذشته 1325.
نام آن: «شرح الاحتشام على نهج بلاغة الامام».
57- حاج میرزا ابراهیم خوئى، در سال 1325 شهید شده، شرحى بنام: «الدرة النجفیة» دارد. در تبریز سال 1293 چاپ شده.
58- جهانگیر خان قشقائى در گذشته 1328 در اصفهان.
59- سید اولاد حسن بن محمد حسن هندى، در گذشته 1338، بنام «الاشاعه».
60- شیخ محمد حسین بن محمد خلیل شیرازى، در گذشته 1340.
61- سید على اطهر کهجوى هندوى، در گذشته شعبان 1352.
62- استاد محى الدین خیاط، ساکن بیروت. شرح او در سه جلد چاپ شده.
63- سید ذاکر حسین اختر دهلوى، معاصر، شرح بزبان اردو.
64- استاد محمد بن عبد الحمید مصرى، شرح محمد عبده، باضافه بعضى افادات و تحقیقات او با هم چاپ شده.
65- سید ظفر مهدى لکهنوى، شرح بزبان اردو.
66- سید هبة الدین محمد على، شهرستانى، شرحى بنام «بلاغ المنهج».
67- شیخ محمد على بن بشارت خیقانى، شرحى دارد که در قصیده شیخ احمد نحوى در ستایش همین شارح، یاد شده«و لقد کسى نهج البلاغة فکره *** شرحا فأظهر کل خاف مضمر». در نامه برقعى به من نام این شارحان نیز یاد شده:
68- میرزا محمد تقى الماسى، نوه علامه مجلسى. شرح فارسى، تمام نشده.
69- شیخ عبد الله بحرانى، صاحب «عوالم».
70- شیخ عبد الله بن سلیمان بحرانى، سماهیجى.
71- حاج مولى على، علیارى تبریزى.
72- شیخ ملا حبیب الله کاشانى. صاحب تألیفات گرانبها.
73- سید عبد الحسین حسینى، آل کمونه، بروجردى.
74- میرزا محمد على بن محمد نصیر، چهاردهى گیلانى، شرح در سه جلد.
75- میرزا محمد على قراچه داغى تبریزى.
76- استاد محمد محیى الدین عبد الحمید، معلم دانشکده «اللغة العربیة» در دانشگاه «الازهر». شرح شیخ محمد عبده را دیده و مباحث مهمى بر آن افزوده که مجتمعا در ذیل نهج البلاغه در مطبعه استقامت مصر چاپ شده. مطلع شدیم که جمعى از بزرگان معاصر، در پیرامون «نهج البلاغه» تألیفات گرانبها و یادداشتهاى پرارزشى تهیه کرده اند، از جمله:
77- حاج میرزا خلیل، صیمرى، کمره اى، طهرانى، شرحى طولانى و مفصل در 24 جلد ترتیب داده که برخى اجزاء مهم آن در تهران به طبع رسیده.
78- سید محمود طالقانى، شرحى بس طولانى که برخى مجلدات آن بطبع رسیده.
79- حاج سید على نقى، فیض الاسلام، اصفهانى، در 6 جلد با خط زیبا چاپ شده.
80- حاج میرزا محمد على، انصارى قمى، با نظم و نثر فارسى در چند جلد با سبکى زیبا چاپ شده.
81- جواد فاضل، برخى خطبه ها را با زبانى شیرین و بیانى نمکین به فارسى برگردانده .

Sources

Keywords