معدن شناسی در تمدن اسلامی

اخوان الصفا درباره زمین شناسی و معدن شناسی رساله هایی نوشته اند که در آن ها از ایجاد شدن سنگ های معدنی سخن به میان آمده است. در این رساله ها درباره تشکیل شدن سنگ های معدنی و علل به وجود آدن زلزله، جزر و مد، تغییرات آب و هوا، تبدیل شدن خشکی به دریا و بالعکس مطالبی بیان شده است.
ابوریحان بیرونی نیز در کتاب های «ماللهند» و «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» درباره مشخصات سنگ ها، از فلزات و اندازه گیری وزن مخصوص اجسام و گردش کره زمین سخن به میان آورده و درباره اهمیت تجاری آن ها به مسائلی اشاره کرده است. جالب این که او دلیل فوران کردن چاه های آرتزین را 800 سال قبل از فرانسوی ها توضیح داده است.
بیرونی در کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر، به شرح کیفیت و اقسام فلزات و جواهرات پرداخته و جنبه های فیزیکی آن را، مثل: بو، رنگ، نرمی و زبری بیان نموده است.
ابن سینا نیز در کتاب «شفا»، در مورد زمین شناسی کانی شناسی به تحقیق پرداخته است و نظرهای خود را درباره ساختار زمین و تشکیل شدن کوه ها، انواع سنگ ها، مواد معدنی، پیدایش رسوبات در رودخانه ها، فسیل ها و فرسایش زمین، تغییرات درجه حرارت و تأثیر زلزله باد، آب در زمین و امکان به وجود آمدن زلزله بیان داشته است. او مواد معدنی را به چهار دسته تقسیم کرده است: احجار، کباریت (مواد سوختنی)، املاح و ذائبات (فلزات).
خواجه نصیرالدین طوسی نیز در زمینه معدن اظهار نظر کرده است. او عقیده داشت: در تکوین مواد معدنی علل مختلف و از جمله حرارت، دخالت مستقیم دارد.
زکریای رازی در کتاب «الاسرار» موجودات عالم هستی را به سه طبقه زیر تقسیم کرده است: طبقه جانوری، طبقه رستنی، طبقه خاکی.
مواد خاکی شامل شش دسته می شود:
1-ارواح که بر اثر حرارت مساعد می شوند، مثل جیوه، نشادر، گوگرد.
2-اجساد، مثل فلزاتی مانند طلا، نقره، مس، سرب و آهن.
3-سنگ ها.
4-زاگ ها.
5-بوره ها (بوراکس ها).
6- نمک ها.
حسین بن اسحاق نستوری، کسی که بود که در قرن دوم قرن هجری، با کمک صفات بلور شناسی، ثابت کرد یاقوت قرمز وکبود، هر دو، از این نوع هستند، ولی با دو رنگ دیده می شوند. او نخسیتن کسی بود که برای اولین بار، صفات بلور شناسی را مبنای تشخیص سنگ های معنی ( کانی ها) قرار داد.
ابوعبدالله بن احمد بن یوسف کاتب خوارزمی، در قرن چهارم هجری کتابی به نام مفاتیح العلوم تألیف کرد و فصلی از آن را به جواهر، عقاقیر و سنگ ها مورد استفاده کیمیاگران اختصاص داد.
ابوبکر محمد بن حسن حتسب کرجی، از دانشمندان اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، درباره آب های زیر زمینی و حفر قنات و چاه، تحقیقاتی به عمل آورد. کتاب مهم او «استخراج آب های زیر زمینی» به فارسی ترجمه شده است.
زکریا بن محمد محمود قزوینی نیز در قرن هفتم درباره دریاها، جزایر، چشمه ها، چاه ها و معدن شناسی تألیفاتی نمود که با نامش ثبت شده است.
شهاب الدبن احمد بن یوسف التیفاشی دانشمند مصری هم در قرن دهم، کتب و رساله هایی در مورد معدن شناسی نوشت که مهم ترین آن ها عبارت است از: «الحجار» و «جواهر الاحجار».

اسامی تعدادی از معدن شناسان در تمدن اسلامی
1-شهمردان ابن ابی الخیر، مولف نزهت نامه علایی و رضه المنجمین
2- ابومسلمه مجریطی
3-عطارد بن محمد بن الحاسب
4-منصور بن بعره ذهبی کاملی
5-ابوالقاسم عبدالله بن علی کاشانی
6-حسن بن عربشاه
7-محمد بن منصور.

Sources

Keywords