منابع شناخت (تاریخ)

یکی از منابع که مخصوصا امروز به آن اهمیت می دهند و قرآن کریم نیز به آن اهمیت زیادی داده است تاریخ است، یعنی از نظر قرآن غیر از طبیعت و عقل و دل، یک منبع دیگر هم برای شناخت وجود دارد که آن عبارت از تاریخ است (1).
قرآن، تاریخ را به عنوان یک منبع شناخت عرضه می دارد. ممکن است شما بگویید که طبیعت را که گفتید، تاریخ هم در آن هست. درست است که تاریخ به یک اعتبار جزء طبیعت است ولی تاریخ یعنی جامعه انسانی در حال حرکت و جریان. طبیعت را دو نوع می شود مطالعه کرد، جامعه را هم به دو شکل می توان مطالعه کرد. زمانی ما جامعه را در حال ثبات مطالعه می کنیم.
مثلا کسی که می خواهد اطلاعات جامعه شناسی درباره جامعه ما داشته باشد، جامعه امروز ایران را از جنبه های مختلف مطالعه می کند و اطلاعاتی در اختیار افراد می گذارد. این یک مطالعه جامعه شناسی است. ولی یک وقت جامعه امروز را در ارتباط با گذشته و گذشته را با گذشته خودش -یعنی حاضر را با گذشته و آینده- مجموعا یک واحد در حال جریان در نظر می گیریم، بعد می خواهیم بدانیم قانون جریان (تاریخ) چه قانونی است.

فرق فلسفه تاریخ با جامعه شناسی این است که جامعه شناسی، قانون موجود در جامعه را بیان می کند ولی فلسفه تاریخ، قانون تحولات جامعه را بیان می کند، اینجاست که عامل زمان در کار می آید.
قرآن به طور صریح و قاطع تاریخ را برای مطالعه عرضه می دارد. پس تاریخ هم خودش یک منبع برای شناخت است. در این زمینه ما در قرآن آیاتی داریم، مانند: «قل سیروا فی الارض» (2)؛ بروید در زمین گردش کنید، «افلم یسیروا فی الارض» (3)؛ چرا اینها در زمین گردش نمی کنند؟ یعنی بروید آثار تاریخی را مطالعه کنید (4) و بعد ببینید که زندگی و جامعه بشر چه تحولات تاریخی پیدا کرده است.

(1) باید از اقبال لاهوری تقدیر کرد که در کتاب " احیای فکر دینی " بیش از هر کس دیگر متوجه این مسأله شده است. البته اصل مسأله را دیگران هم گفته اند ولی من مسئله " تاریخ به عنوان یکی از منابع شناخت " را اول بار در کتاب اقبال دیده ام.
(2) سوره های انعام، نمل، عنکبوت، روم به ترتیب آیات 11، 69، 20 و 42
(3) سوره غافر آیه 82، و سوره محمد آیه 10
(4) این گردش در زمین برای مطالعه طبیعت نیست (البته آنجایی که با این تعبیر آمده است). آنجا که با تعبیر " سیر در زمین " آمده است برای مطالعه تاریخ است.

Sources

Keywords