بررسی ناامیدی پیامبر اکرم از نزول کتاب

قرآن در سوره ی قصص آیه ی 86 به یکى دیگر از بزرگترین نعمتهاى پروردگار به پیامبر اکرم مى پردازد و مى گوید: «و ما کنت ترجوا أن یلقى إلیک الکتاب إلا رحمة من ربک فلا تکونن ظهیرا للکفرین؛ تو هرگز امید آن نداشتی که کتاب بر تو نازل گردد مگر از طریق رحمت پروردگارت (به پاس این نعمت) پشتیبان کافران مباش.»
در آغاز آیه، امیدواری پیامبر را بر نزول کتاب بر او نفی می کند، ولی در ذیل، استثنایی به صورت «إلا رحمة من ربک» وارد شده که باید درباره ی آن دقت کرد و مفهوم آن را به دست آورد و یل آیه توان آن را دارد که ثابت کند که رسول گرامی اسلام (ص) قبل از بعثت به نوعی امید به القاء کتاب بر خود داشت؛ و به عبارت دیگر، از یک نظر فاقد امید بود، ولی از طریق دیگر به نزول آن امید داشت؛ توضیح جمله: در مورد این استثناء، سه احتمال وجود دارد که استوارترین آنها احتمال سوم است.
1- لفظ "الا" در جمله ی «إلا رحمة من ربک» به معنی استثنا نیست که از جمله ی قبل، چیزی را «منها» کند، بلکه به معنی «لکن» است که در مقام استدراک از گفتار قبل به کار می رود، و معنی جمله چنین است: تو امید نداشتی که کتاب بر تو القاء گردد لیکن با این نومیدی رحمت پروردگار ایجاب کرد که چنین نعمتی شامل تو شود. این نظر از «فراء» که از ادبای زبان عربی است نقل شده است. در این فرض چیزی از جمله پیشین استثنا و به اصطلاح منها نشده است و جمله ی قبل به حالت نفی مطلق باقی مانده است و آن اینکه پیامبر هیچ نوع امیدی به نزول کتاب نداشت؛ در حقیقت مفاد آیه مثل این است که فردی به یک نفر کمک مادی کند در مقام توضیح کار خود بگوید من به فلانی بدهکار نبودم، لیکن به خاطر پیوند خویشاوندی به وی کمک کردم. البته یک چنین تفسیر (با امکان حمل «إلا» بر «استثنا»، نه «استدراک») بر خلاف ظاهر است و در سخنان افراد بلیغ وجود آن کاملا نادر می باشد.
2 ـ لفظ «إلا رحمة» به معنی استثنا و خارج کردن چیزی از جمله ی پیشین است، نه به معنی استدراک، ولی جمله ای که «إلا رحمة» متوجه آن می باشد و از آن استثنا می کند از مفاد آیه استفاده می شود و در تقدیر است گویا خدا چنین می فرماید: «و ما القی علیک الکتاب بسبب من الأسباب إلا رحمة؛ قرآن به هیچ جهتی بر تو فرود نیامد، مگر از جهت رحمت حق.» و این نظریه را زمخشری در کشاف نقل کرده است. ناگفته پیدا است که تقدیر جمله ی «و ما القی...» بر خلاف قاعده است و تا ضرورتی ایجاب نکند، نباید سراغ آن رفت.
3 ـ لفظ «إلا رحمة» استثنا از جمله ی موجود در خود آیه است و معنی آیه این است: تو امیدی به نزول قرآن بر خود نداشتی، مگر از یک طریق و آن اینکه رحمت و کرم شامل حال تو گردد و چنین افتخاری نصیب حال تو شود. و به دیگر سخن، امید به نزول قرآن به دو صورت متصور بود:
الف: پیامبر از طریق مجاری عادی به نزول آن برخود امیدوار شود، که آیه وجود چنین امید را نفی می کند زیرا هیچ نوع جریان عادی بر نزول آن گواهی نمی داد.
ب: فضل و کرم خدا شامل حال پاک ترین بنده ی او شود و او را با چنین نعمت بپوشاند، امید از این طریق منفی نبود و پیامبر مطمئن بود که روزی رحمت حق شامل او می گردد و کتاب هدایت را در اختیار او می گذارد.
تفسیر سوم، کاملا با ظاهر آیه تطبیق می کند و با آنچه که از زندگانی پیامبر قبل از بعثت آگاهی داریم سازگار می باشد و در میان مفسران، فخر رازی به صورت روشن این نظر را بیان کرده و از سخنان مرحوم علامه طباطبایی نیز به گونه ای استفاده می شود. و گروه پیشداوران بدون دقت در مفاد این آیات، آنها را دستاویز خود قرار داده اند.