ذكر و آثار آن در شناخت درمانی

زندگی ماشینی قرن حاضر مشکلات فراوانی را به ارمغان آورده است: جنگ های مخرب، که با از دست دادن عزیزان همراه بوده، قطع و محدود شدن روابط خویشاوندی که باعث از دست دادن حمایت های اجتماعی و سبب ایجاد افسردگی های فراوانی گردیده، نبود احساس امنیت که اضطراب بشر را افزایش داده، وجود سلاح های کشتار جمعی که بشر را بسوی نابودی سوق داده و از نظر روانی درمانده و مستأصل کرده. در این گونه موارد، علاوه بر راه حل های دراز مدت، بشر نیازمند تسکین و آرامش فوری است تا بتواند در کوتاه مدت، با این مشکلات کنار آید و با مسائل سازگاری پیدا کند تا در دراز مدت، به راه حل های اساسی برای ریشه کن کردن این مشکلات بپردازد. یکی از اموری که در این شرایط به انسان آرامش می بخشد، یاد خداوند است: «الا بذکر الله تطمئن القلوب؛ همانا با یاد خدا، دل ها آرامش می یابد» (رعد/ 28). تبیین روان شناختی این مسئله این است که فرد در حالی که به یاد خداست، خود را به منبع و قدرت لایتناهی متصل می بیند و از تنهایی و استیصال رها می شود. تأثیر این یاد پیدایش آرامش زودرس در روان و جسم فرد است.

ملا احمد نراقی و ملا مهدی نراقی برای درمان اختلال وسواس بی اختیاری، سه روش را پیشنهاد می کنند: یکی از این شیوه ها کثرت ذکر و توجه به خداوند است؛ ایشان می گویند: «یکی از راه های علاج وسواس، اشتغال به ذکر خداوند منان در دل و زبان است؛ چرا که بعد از سد ابواب ورود وساوس از روان انسان، به ظاهر تصرفات شیطان از مملکت دل تمام می شود، ولیکن از راه های پنهانی گاه گاه به روان انسان وارد می شود. چنانچه به یاد خدا آن را دفع نکنی، ممکن است به تدریج راهی وسیع به جهت تمرکز خود در ذهن باز کند» (مهدی نراقی، جامع السعادات، ج 1 صفحه 209). وی در ادامه می گوید: «مخفی نماند که ذکری که دافع وساوس و مانع خواطر نفسانیه هست تنها ذکر لسانی نیست، بلکه ذکر قلبی است که دل را مشغول به یاد خدا سازد و قدرت، عظمت و جلال و جمال او و تفکر در عجایب و مخلوقات آسمان و زمین و سایر امور متعلق به پروردگار را متذکر انسان سازد. و هرگاه ذکر زبانی با ذکر قلبی جمع شوند فایده آن در دفع وسواس، اتم خواهد بود».
 

آثار ذکر خدا

ذکر خدا از جهات گوناگون، در زندگی انسان تأثیر می گذارد. از جمله این آثار که در آیات و روایات ذکر شده است، عبارتند از:

الف. آسان سازی زندگی
یاد خدا بر کل زندگی فرد تأثیر دارد. خداوند در قرآن می فرماید: «و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا؛ هر کس از یاد من روی بگرداند، برایش زندگی تنگ [و سختی] خواهد بود» (طه/ 124). دوری از یاد خدا زندگی را دشوار، و یاد خداوند زندگی را آسان می سازد. تبیین روان شناختی این ویژگی آن است که یاد خدا فرد را از امیال و تکانش هایی که برای او تنیدگی زا هستند، باز می دارد و سبب می شود که به جای توجه صرف به لذت های دنیوی -که معمولا ناکامی در بهره گیری از آن ها موجب تنیدگی است- به تقویت رابطه با خدا و تقرب به او توجه کند. بروز مشکلات برای چنین فردی وی را از هدف اصلی باز نمی دارد و چون خود را در مسیر نیل به مقصود احساس می کند، زندگی را سخت و تنیدگی زا تلقی نمی نماید (ام. رابین دیمانتئو، روان شناسی سلامت، ترجمه کیانوش هاشمیان و جمعی از محققان، ج 2، ص706). حضرت علی (ع) می فرماید: «خدا را با اخلاص یاد کنید تا به وسیله آن بهترین زندگی را داشته باشید» (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 78 صفحه 39).

ب. زدودن زنگارها
روح و روان در اثر برخورد با مشکل، دچار کدورت و افسردگی مزمن می شود؛ با یاد پروردگار، روح و روان انسان آراسته می گردد و جا برای ورود یأس و ناامیدی و کدورت ها باقی نمی ماند. امام علی (ع) در این باره می فرماید: «ان الله -سبحانه- جعل الذکر جلاء للقلوب؛ خدای سبحان یاد خود را وسیله صیقل دل ها قرار داده است» (نهج البلاغه، خطبه 217).

ج. بصیرت و شناخت مسائل
یکی از موضوعاتی که همیشه برای بشر مشکل ساز بوده نداشتن شناخت کافی و صحیح از نیازها و مشکلات خویش است و این امر سبب شده نتواند با مسائل زندگی کنار آمده، راه حل های اساسی و پایداری بیابد. از این رو، قرآن کریم می فرماید وقتی انسان های وارسته با مشکلات روبه رو می شوند، با یاد خدا بصیرت پیدا کرده، و به طور منطقی با مسائل برخورد می کنند: «ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذاهم مبصرون؛ پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد (خدا) می افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و) در نتیجه، بینا می گردند» (اعراف/ 201). حضرت علی (ع) می فرماید: «من ذکر الله استبصر؛ هر که یاد خدا کند بصیرت یابد» (احمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، صفحه 188).

د. اصلاح رفتار
حضرت علی (ع) در زمینه تأثیر ذکر بر رفتار آدمی می فرماید: «هر کس قلب خود را با یاد پیوسته الهی آباد کند، اعمال او در پنهان و آشکار نیکو می شوند». در این حدیث شریف، به رابطه بین ذکر خدا و اصلاح رفتار فرد اشاره شده است و علت آن این است که ذات پاک خداوند منبع جمیع کمالات است. یاد او سبب می شود که انسان هر روز به منبع کمال مطلق نزدیک و نزدیک تر گردد و رفتار خود را در جهت رسیدن به آن کمال مطلق اصلاح کند.