فلسفه چیست؟ (1)

اولین مساله اى که لازم است درباره فلسفه بدانیم این است که فلسفه چیست؟ قبل از اینکه به این پرسش پاسخ دهیم، نظر به یک عده خلط مبحث هایى که در پاسخ این پرسش واقع شده است ناچاریم مقدمه اى کوتاه در باره مطلبى که معمولا در کتب منطق ذکر مى شود بیاوریم:

تعریف لفظى و تعریف معنوى:
منطقیین مى گویند: آنگاه که از چیستى یک شىء پرسش مى شود مورد پرسش مختلف است. گاهى مورد پرسش معنى و مفهوم لفظ است. یعنى هنگامى که مى پرسیم فلان چیز چیست؟ آن «چیز» مورد سؤال خود همان لفظ است. و منظور از «چیستى» آن، این است که معنى لغوى یا اصطلاحى آن لفظ چیست؟ فرض کنید در ضمن قرائت کتابى به لفظ «پوپک» بر مى خوریم و معنى آن را نمى دانیم از دیگرى مى پرسیم که پوپک چیست؟ او در جواب مى گوید، پوپک نام مرغى است. یا مثلا در عبارت منطقیین به لفظ «کلمه» بر مى خوریم از دیگرى مى پرسیم که «کلمه» در اصطلاح منطقیین چیست؟ او مى گوید، کلمه در اصطلاح منطقیین عبارت است از «فعل» در اصطلاح نحویین. بدیهى است که رابطه لفظ و معنى رابطه اى است قرادادى و اصطلاحى، خواه اصطلاح عام یا اصطلاح خاص. در پاسخ این چنین سئوالى باید موارد استعمال را جستجو کرد و یا به کتب لغت مراجعه کرد. این چنین سئوالى ممکن است پاسخهاى متعدد داشته باشد و همه آنها هم صحیح باشد. زیرا ممکن است یک لفظ در عرفهاى مختلف، معانى مختلف داشته باشد، مثلا یک لفظ در عرف اهل منطق و فلسفه ممکن است معنى خاص داشته باشد و در عرف اهل ادب معنى دیگرى. همچنانکه لغت «کلمه» در عرف عام و هم در عرف علماى ادب یک معنى دارد و در عرف منطقیین معنى دیگرى. یا لغت «قیاس» در عرف منطقیین یک معنى دارد و در عرف فقها و اصولیین معنى دیگرى. وقتى یک لفظ در عرف واحد دو معنى یا چند معنى مختلف داشته باشد، در این گونه موارد باید گفت این لغت در فلان اصطلاح باین معنى است و در فلان اصطلاح دیگر به فلان معنى دیگر است. پاسخهائى که به اینگونه سئوالا داده مى شود «تعریف لفظى» نامیده مى شود. ولى گاهى که از چیستى یک شىء سئوال مى شود مورد پرسش معنى لفظ نیست، بلکه حقیقت معنى است. نمى خواهیم بپرسیم معنى این لفظ چیست؟ معنى لفظ را مى دانیم ولى حقیقت و کنه معنى بر ما مجهول است سئوال از حقیقت و کنه معنى است. مثلا اگر بپرسیم: «انسان چیست؟» مقصود این نیست که لغت انسان براى چه معنى وضع شده است. همه مى دانیم که لغت انسان براى همین موجود خاص دوپاى راست اندام سخنگو وضع شده است بلکه سئوال از این است که ماهیت و حقیقت انسان چیست؟ بدیهى است که پاسخ صحیح چنین سئوالى جز یک چیز نمى تواند باشد. یعنى ممکن نیست که چند پاسخ متعدد همه صحیح باشد. پاسخى که به اینگونه سئوالات داده مى شود «تعریف حقیقى» خوانده مى شود.تعریف لفظى بر تعریف حقیقى مقدم است. یعنى اول باید مفهوم لفظ را مشخص کرد و سپس آن معنى مشخص شده را تعریف حقیقى کرد. و الا موجب مغالطه و مشاجره هاى بیجا خواهد شد. زیرا اگر لفظى معانى لغوى یا اصطلاحى متعددى داشته باشد و این تعدد معانى مغفول عنه باشد هر دسته اى ممکن است معنى و اصطلاح خاصى را منظور نظر قرار دهند و آن را تعریف کنند، غافل از اینکه هر کدام از اینها چیزى را در نظر دارد غیر از آن چیزى که دیگرى در نظر گرفته است و بى جهت با یکدیگر مشاجره مى کنند. عدم تفکیک معنى لفظ از حقیقت معنى موجب مى گردد که احیانا تحولات و تطوراتى که در معنى لفظ پدید آمده است به حساب حقیقت معنى گذاشته شود. مثلا ممکن است لفظ خاصى ابتداء در یک معنى «کل» استعمال شود و بعد، اصطلاحات تغییر کند و عینا همان لفظ بجاى «کل» در مورد «جزء» آن «کل» استعمال شود. اگر کسى معنى لفظ را از حقیقت معنى تفکیک نکند خواهد پنداشت که آن «کل» واقعا «تجزیه» شده است. و حال آنکه در آن کل تغییر رخ نداده است بلکه لفظ مستعمل در کل جاى خود را عوض کرده و در جزء آن استعمال شده است. اتفاقا در مورد «فلسفه» چنین اشتباهى دامنگیر عموم فلاسفه غرب و مقلدان شرقى آنها شده است و شاید توفیق بیابیم و در درس هاى بعد آن را توضیح دهیم. کلمه فلسفه یک کلمه اصطلاحى است ومعانى اصطلاحى متعدد و گوناگونى یافته است. گروههاى مختلف فلاسفه هر کدام تعریف خاصى از فلسفه کرده اند ولى این اختلاف تعریف و تعبیر مربوط به یک حقیقت نیست. هر گروهى این لفظ را در معنى خاص بکار برده اند، و همان معنى خاص منظور خویشتن را تعریف کرده اند. آنچه یک گروه آن را فلسفه مى نامند گروه دیگر آن را فلسفه نمى نامد یا اساسا ارزش آن را منکر است و یا آن را بنام دیگر مى خواند و یا جزء علم دیگر مى داند، و قهرا از نظر هر گروه گروه دیگر فیلسوف خوانده نمى شوند. از این رو ما در پاسخ «فلسفه چیست؟» سعى مى کنیم که با توجه به اصطلاحات مختلف به پاسخ بپردازیم. اول به پاسخ این پرسش از نظر فلاسفه اسلامى مى پردازیم. و قبل از هر چیز ریشه لغوى این کلمه را مورد بحث قرار مى دهیم.

لغت فلسفه
این لغت ریشه یونانى دارد. همه علماء قدیم و جدید که با زبان یونانى و تاریخ علمى یونان قدیم آشنا بوده اند مى گویند: این لغت مصدر جعلى عربى کلمه «فیلوسوفیا» است. کلمه فیلوسوفیا مرکب است از دو کلمه: «فیلو» و «سوفیا» کلمه فیلو به معنى دوستدارى و کلمه سوفیا به معنى دانائى است، پس کلمه فیلوسوفیا به معنى دوستدارى دانائى است و افلاطون، سقراط را «فیلوسوفس» یعنى دوستدار دانائى معرفى مى کند. علیهذا کلمه «فلسفه» که مصدر جعلى عربیز است به معنى فیلسوفگرى است. قبل از سقراط گروهى پدید آمدند که خود را «سوفیست» یعنى دانشمند مى نامیدند. این گروه ادراک انسان را مقیاس حقیقت و واقعیت مى گرفتند و در استدلال هاى خود مغالطه بکار مى بردند. تدریجا لغت سوفیست مفهوم اصلى خود را از دست داد و مفهوم مغالطه کار به خود گرفت و سوفیست گرى مرادف شد با مغالطه کارى کلمه «سفسطه» در زبان عربى مصدر ساختگى «سوفیست» است که اکنون در میان ما به معنى مغالطه کارى است. سقراط به علت تواضع و فروتنى که داشت و هم شاید به علت احتراز از هم ردیف شدن با سوفیست ها، امتناع داشت که او را «سوفیست» یا دانشمند خوانند. و از این رو خود را فیلسوف یعنى دوستدار دانش خواند، تدریجا کلمه فیلوسوفیا، بر عکس کلمه سوفیست که از مفهوم دانشمند به مفهوم مغالطه کار سقوط گرفت، از مفهوم دوستدار دانش به مفهوم دانشمند ارتقا یافت و کلمه فلسفه نیز مرادف شد با دانش، علیهذا لغت فیلسوف به عنوان یک لغت اصطلاحى قبل از سقراط به کسى اطلاق نشده است و بعد از سقراط نیز بلافاصله به کسى اطلاق نشده لغت فلسفه نیز در آن ایام هنوز مفهوم مشخص نداشته است و مى گویند ارسطو نیز این لغت را بکار نبرده است و بعدها اصطلاح فلسفه و فیلسوف رایج شده است.

فلسفه در نزد مسلمین:
مسلمین این لغت را از یونان گرفتند، صیغه عربى از آن ساختند و صیغه شرقى به آن دادند، و آن را به معنى مطلق دانش عقلى به کار بردند. فلسفه در اصطلاح شایع مسلمین نام یک فن خاص و دانش خاص نیست، همه دانشهاى عقلى را در مقابل دانشهاى نقلى از قبیل لغت، نحو، صرف، معانى، بیان، بدیع، عروض، تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تحت عنوان کلى فلسفه نام مى بردند. و چون این لغت مفهوم عامى داشت، قهرا فیلسوف به کسى اطلاق مى شد که جامع همه علوم عقلى آن زمان، اعم از الهیات و ریاضیات و طبیعیات و سیاسیات و اخلاقیات و منزلیات بوده باشد. و به این اعتبار بود که مى گفتند: «هر کس فیلسوف باشد جهانى مى شود علمى، مشابه جهان عینى».

تقسیمات فلسفه:
مسلمین آنگاه که مى خواستند تقسیم ارسطوئى را درباره علوم بیان کنند کلمه فلسفه یا کلمه حکمت را بکار مى بردند. مى گفتند فلسفه یعنى علم عقلى بر دو قسم است: نظرى و عملى. فلسفه نظرى آن است که درباره اشیاء آن چنان که هستند بحث مى کند و فلسفه عملى آن است که درباره افعال انسان آن چنان که باید و شایسته است باشد بحث مى کند. فلسفه نظرى بر سه قسم است: الهیات یا فلسه علیا. ریاضیات یا فلسفه وسطا. طبیعیات یا فلسفه سفلا. فلسفه علیا یا الهیات بنوبه خود مشتمل بر دو فن است: امور عامه، و دیگر الهیات بالمعنى الاخص. ریاضیات چهار بخش است و هر کدام علم علیحده است: حساب هندسه، هیئت، موسیقى. طبیعیات نیز بنوبه خود بخشها و اقسام زیادى دارد. فلسفه عملى نیز بنوبه خود تقسیم مى شود به علم اخلاق، علم تدبیر منزل، علم سیاست مدن. علیهذا پس فیلسوف کامل یعنى جامع همه علوم نامبرده.

فلسفه یا علم اعلا:
از نظر این فلاسفه، در میان بخشهاى متعدد فلسفه، یک بخش نسبت به سایر بخش ها امتیاز خاص دارد و گوئى یک سر و گردن از همه آنها بلندتر است و آن همان است که بنامهاى: فلسفه اولى، فلسفه علیا، علم اعلى، علم کلى، الهیات، ما بعد الطبیعه (متافیزیک) خوانده مى شود. امتیاز این علم نسبت به سایر علوم یکى در این است که به عقیده قدما از هر علم دیگر برهانى تر و یقینى تر است، دیگر اینکه بر همه لوم دیگر ریاست و حکومت دارد و در واقع ملکه علوم است، زیرا علوم دیگر به او نیاز کلى دارند و او نیاز کلى به آنها ندارد. سوم اینکه از همه دیگر کلى تر و عامتر است. از نظر این فلاسفه، فلسفه حقیقى همین علم است از این رو گاهى کلمه فلسفه به خصوص این علم اطلاق مى شد، ولى این اطلاق به ندر اتفاق مى افتاد. از نظر قدماى فلاسفه، لغت فلسفه دو معنى داشت: یکى معنى شایع که عبارت بود از مطلق دانش معقول که شامل همه علوم غیر نقلى بود. دیگر معنى غیر شایع که عبارت بود از علم الهى یا فلسفه اولى که از شعب سه گانه فلسفه نظرى است. بنا بر این اگر فلسفه را به حسب اصطلاح قدما بخواهیم تعریف کنیم و اصطلاح شایع را در نظر بگیریم فلسفه چون یک لغت عام است و به فن خاص و علم خاص اطلاق نمى شود، تعریف خاص هم ندارد. فلسفه به حسب این اصطلاح شایع یعنى علم غیر نقلى و فیلسوف شدن یعنى جامع همه علوم شدن، و به اعتبار همین عمومیت مفهوم فلسفه بود که مى گفتند فلسفه کمال نفس انسان است هم از جنبه نظرى و هم از جنبه عملى.

فلسفه علم به احوال موجود:
اما اگر اصطلاح غیر شایع را بگیریم و منظورمان از فلسفه همان عملى باشد که قدما آن را فلسفه حقیقى و یا فلسفه اولى و یا علم اعلى مى خواندند فلسفه تعریف خاص دارد و پاسخ سؤال «فلسفه چیست؟» این است که فلسفه عبارت است از: «علم به احوال موجود از آن جهت که موجود است نه از آن جهت که تعین خاص دارد، مثلا جسم است، یا کم است یا کیف است، یا انسان است، یا گیاه است و غیره». توضیح مطلب این است که اطلاعات ما درباره اشیاء دو گونه است: یا مخصوص است به نوع و یا جنس معینى و به عبارت دیگر درباره احوال و احکام و عوارض خاص یک نوع و یا یک جنس معین است مثل علم ما به احکام اعداد، و یا احکام مقادیر، و یا احوال و آثار گیاهان و یا احوال و آثار و احکام بدن انسان، و امثال اینها که اول را علم حساب یا عدد شناسى مى نامیم، و دوم را علم هندسه یا مقدار شناسى، و سوم را علم گیاه شناسى، و چهارم را علم پزشکى یا بدن شناسى، و همچنین سایر علوم از قبیل آسمان شناسى، زمین شناسى، معدن شناسى، حیوان شناسى، روانشناسى، جامعه شناسى، اتم شناسى و غیره. و یا مخصوص به نوع خاص نیست، یعنى موجود از آن جهت که نوع خاص است آن احوال و احکام و آثار را ندارد، بلکه از آن جهت داراى آن احکام و احوال و آثار است که «موجود» است. به عبارت دیگر جهان گاهى از نظر کثرت و موضوعات جدا جدا مورد مطالعه قرار مى گیرد و گاهى از جهت وحدت، یعنى «موجود» را از آن جهت که موجود است بعنوان یک «واحد» در نظر مى گیریم و مطالعات خود را درباره آن «واحد» که شامل همه چیز است ادامه مى دهیم.

تشبیهی برای فهم بهتر:
ما اگر جهان را به یک اندام تشبیه کنیم مى بینیم که مطالعه ما درباره این اندام دو گونه است: برخى مطالعات ما مربوط است به اعضاء این اندام مثلا سر یا دست یا پا یا چشم این اندام، ولى برخى مطالعات ما مربوط مى شود به کل اندام مثل اینکه آیا این اندام از کى بوجود آمده است و تا کى ادامه مى یابد؟ و آیا اساسا «کى» درباره مجموع اندام معنى و مفهوم دارد یا نه؟ آیا این اندام یک وحدت واقعى دارد و کثرت اعضاء کثرت ظاهرى و غیر حقیقى است یا وحدتش اعتبارى است و از حد وابستگى ماشینى، یعنى وحدت صناعى تجاوز نمى کند؟ آیا این اندام یک مبدء دارد که سایر اعضاء از آن بوجود آمده اند؟ مثلا آیا این اندام سر دارد و سر اندام منشا پیدایش سایر اعضاء است یا اندامى است بى سر؟ آیا اگر سر دارد، سر این اندام از یک مغز شاعر و مدرک برخوردار است و یا پوک و خالى است؟ آیا تمام اندام حتى ناخن و استخوان از نوعى حیات و زندگى برخوردار است و یا شعور و ادراک در این اندام محدود است به برخى موجودات که تصادفا مانند کرمى که در یک لش مرده پیدا مى شوند پیدا شده است و آن کرمها همانها است که به نام حیوان و از آن جمله انسان خوانده مى شوند؟ آیا این اندام در مجموع خود هدفى را تعقیب مى کند و بسوى کمال و حقیقتى روان است یا موجودى است بى هدف و بى مقصد؟ آیا پیدایش و زوال اعضاء تصادفى است یا قانون علیت بر آن حکمفرما است و هیچ پدیده اى بدون علت نیست و هر معلول خاص از علت خاص پدید مى آید؟ آیا نظام حاکم بر این اندام نظامى قطعى و لا یتخلف است یا هیچ ضرورت و قطعیتى بر آن حاکم نیست؟ آیا ترتیب و تقدم و تاخر اعضاء این اندام واقعى و حقیقى است یا نه؟ مجموع جهازات کلى این اندام چند تا است؟ و امثال اینها. آن قسمت از مطالعات ما که مربوط مى شود به عضو شناسى جهان هستى، «علم» است و آن قسمت از مطالعات که مربوط مى شود به اندام شناسى، «فلسفه» است.
پس مى بینیم که یک «تیپ» خاص از مسائل است که با مسائل هیچ علمى از علوم جهان که درباره یک موجود خاص تحقیق مى کند شباهت ندارد ولى خودشان تیپ خاصى را تشکیل مى دهند. وقتى که درباره این تیپ مسائل از نظر شناسائى «اجزاء العلوم» مطالعه مى کنیم و مى خواهیم بفهمیم از نظر فنى، مسائل این تیپى از عوارض چه موضوعى به شمار مى روند مى بینیم از عوارض «موجود بما هو موجود» است و البته توضیح و تشریح این مطلب در کتب مبسوط فلسفى باید صورت گیرد و از عهده این درس خارج است. علاوه بر مسائل بالا، هرگاه ما درباره ماهیت اشیاء بحث کنیم که مثلا ماهیت و چیستى و تعریف واقعى جسم یا انسان چیست؟ یا هرگاه بخواهیم درباره وجود و هستى و اشیاء بحث کنیم مثلا آیا دائره حقیقى یا خط حقیقى موجود است یا نه؟ باز به همین فن مربوط مى شود زیرا بحث درباره امور نیز بحث درباره عوارض موجود بما هو موجود است. یعنى به اصطلاح ماهیات از عوارض و احکام موجود بما هو موجود مى باشند. این بحث نیز دامنه دراز دارد و از حدود این بحث خارج است.

نتیجه بحث:
نتیجه این شد که اگر کسى از ما بپرسد که فلسفه چیست؟ ما قبل از آنکه به پرسش او پاسخ دهیم مى گوئیم این لغت در عرف هر گروهى اصطلاح خاص دارد. اگر منظور تعریف فلسفه مصطلح مسلمین است در اصطلاح رایج مسلمین این کلمه اسم جنس است براى همه علوم عقلى و نام علم خاصى نیست که بتوان تعریف کرد، و در اصطلاح غیر رایج نام فلسفه اولى است و آن علمى است که درباره کلى ترین مسائل هستى که مربوط به هیچ موضوع خاص نیست و به همه موضوعات هم مربوط است بحث مى کند. آن علمى است که همه هستى را به عنوان موضوع واحد مورد مطالعه قرار مى دهد.