نقد اندیشه های دین شناسان درباره مقدس و نامقدس

الف- دورکیم
اندیشمندان دین شناس انتقادهاى فراوانى از نظر روش شناختى و مردم انگارانه نسبت به آراء دورکیم مطرح کرده اند، اما احتمالا مهمترین انتقاد این است که او دقیقا همان اشتباهى را مرتکب شده که معتقد بود جامعه شناسان و مردم شناسان پیش از او همچون تایلر، اسپنسر، فریزر و فروید مرتکب شده اند. دورکیم مى گوید: «اگر خود مردم علاوه بر این که فریفته این دستگاه تصورات باطل هستند، معمار آن نیز بوده باشند، در این صورت، این پرسش مطرح مى شود که این فریب حیرت انگیز چگونه توانسته است در سراسر تاریخ بعدى ادامه یابد. آن چگونه علمى است که کشف اصلى اش عبارت از این است که موضوع خودش را بى اعتبار کند». دقیقا همین انتقاد بر خود دورکیم نیز وارد است. چگونه ممکن است تعداد بسیارى از مردم در طول تاریخ گرفتار اباطیل شده باشند که خود آن را بافته و پرداخته اند و این چگونه دین شناسى است که موضوع خود را باطل اعلام مى کند؟ آیا دین شناسى دورکیم با تقلیل توتم و نیروى مرموز و ناشناخته اى که توتم بر آن دلالت مى کند به جامعه، به معناى فریفتگى حیرت انگیز در تمامى قرون و اعصار نیست؟ آیا با تبدیل شدن توتم مقدس یا نیروى غیرمشخص غیر طبیعى به جامعه، هنوز مى توان براى دین شناسى و دین واقعیتى تصور کرد؟

شکى نیست که میان احکام و مراسم و تشریفات دینى با جامعه پیوندى ناگسستنى وجود دارد (هر چند که همه اعمال و باورهاى دینى اجتماعى نیستند)، اما همانندى ها و پیوندهاى میان این دو ثابت مى کند که دین یا توتم چیزى جز جلوه نمادین جامعه نیست و مردمى که توتم را به عنوان یک امر مقدس قلمداد مى کنند در واقع، بدون این که خود آگاه باشند، امر مقدس آن ها همان جامعه است. به نظر مى رسد مشخص کردن این که آیا توتم جلوه نمادین امر فوق طبیعى و به تعبیر دورکیم، نیروى بى نام و نامشخص یا جامعه است، سخنى خارج از بررسى و صلاحیت و قلمرو دین شناسى و جامعه شناسى به عنوان یک علم مى باشد. آنچه در صلاحیت جامعه شناسى ادیان قرار مى گیرد بررسى پیوندهاى بین آیین هاى توتمى و جامعه است. اما بررسى این که توتم نماد جامعه است یا امر فوق طبیعى، در قلمرو کلام و فلسفه مى باشد. همچنین تعریفى که دورکیم از «مقدس» ارائه مى دهد داراى اشکالاتى است. دورکیم در تعریف «مقدس» مى گوید: «چیزى مقدس است که توسط یک سلسله احکام تحریم کننده حفظ و مجزا شده باشد. و چیزى غیرمقدس است که این احکام در مورد آن اعمال نمى شود و آن را از امر مقدس جدا نگه مى دارد. اعتقادات دینى نمایش دهنده طبیعت این مقدسات و روابط آن ها با یکدیگر و نیز روابطشان با آنچه غیر مقدس است مى باشند».

محمدتقى جعفرى (ره) بر این تعریف دو ایراد وارد مى کنند:
1- اعم بودن دایره مقدسات نسبت به دین؛ به عنوان مثال آزادى و پرچم در نزد بعضى ملت ها امور بسیار مقدسى هستند، اما در حیطه دین نمى گنجند.
2- تعریف دورکیم از «مقدس» به وجود یک سلسله احکام تحریم کننده اى که مقدس را از غیرمقدس جدا مى کند، تعریف ویژگى هاى امر مقدس است، نه بیان کننده اصل و ذات و ماهیت آن.

بنابراین، دورکیم به جاى تعریف ماهیت امر مقدس، آن را به مخالفت آن (نامقدس) تعریف کرده است. علاقه افراطى دورکیم به بحث جامعه (همچون علاقه افراطى مارکس به اقتصاد، نیچه به قوه، فروید به غرایز جنسى، داروین به انتخاب طبیعى) او را بر آن داشته است که نه تنها با نادیده گرفتن ماوراء الطبیعه به عنوان حقیقت ذاتى و ماهوى ادیان، بلکه با انکار آن، دین را تماما اجتماعى و آن را به یکى از ویژگى هاى نسبى اش تعریف نماید، چنان که از ویژگى هاى دیگر دین مى تواند این باشد که حالت انبساط و نوعى تجربه عرفانى را در مؤمنانش ایجاد نماید. انتقاد دیگرى که متوجه دورکیم است، لازمه رابطه بین توتم و تابو یا مقدس و حریم هاى آن است. همان گونه که ذکر شد، دورکیم معتقد است نظام مشترک و الزام آورى اعمال و اعتقادات مقدس را احاطه کرده است. دین اسلام به عنوان یکى از ادیان بزرگ جهانى با وجود اشتمال بر اعتقادات و احکام الزامى، داراى اعتقادات و احکام دیگر غیر الزامى نیز هست که عمل به آن ها ضرورتا درخواست نشده است. مستحبات و مکروهات و مباحات و بعضى اعتقادات این چنین اند. از دیگر اندیشمندان که به مبحث مقدس و نامقدس پرداخته اند، مى توان به مارسل موس، هوبرت، رودلف اوتو، روبلوم و میرچا الیاده اشاره کرد.

ب- مارسل موس
مارسل موس در انتقاد از دایى خود، دورکیم، به عدم جامعیت تعریف او اشاره مى کند. او معتقد است تقدس نسبى است و بعد فرافرهنگى ندارد؛ به این معنا که شامل ادیان غیرسامى نمى گردد. موس با توجه به تحقیقات مارسل گرایانه مى گوید: در ادیان چینى، تمییز قطعى بین چیزها، جنبه هاى مقدس و نامقدس (دنیوى) کار بسیار مشکلى است. او همانند اسلافش، مفهوم «مانا» را، که یک نیروى بى شکل و ماوراى طبیعى بسیار گسترده است، ترجیح مى دهد. با وجود این، او در تبیین و تکمیل عقاید دورکیم سهم داشته است و از مراسم قربانى به عنوان عملى یاد مى کند که از طریق وساطت یک قربانى، دنیاى مقدس را با دنیاى غیرمقدس مرتبط مى سازد.

ج- روبلوم
خدمت شایان توجه روبلوم به دین پژوهى عرضه مفهوم «قدس» یا «قدسیت» به عنوان مفهوم کلیدى در دین بود که حتى از مفهوم خدا هم فراتر مى رود. زیرا به تصریح او، ممکن است دینى بدون مفهوم خدا وجود داشته باشد، ولى هیچ دینى بدون تمایز بین قدس و دنیوى وجود ندارد. تجربه دینى تجربه بى همتایى است که مشخصه اش همانا حضور قدسیت است.

د- رودلف اتو (1917 -1923)
وى بنیاد دین را تجربه قدسى یا اهورایى مى داند. نگرش او به دین برخلاف دورکیم، جامعه شناسانه نیست. همچنین نگاه او به دین بر خلاف تایلر و فریزر، عقلانى نمى باشد. اتو پایه دین را اساسا باورداشت ها و اندیشه ها نمى داند، بلکه معتقد است دین تجربه اعجاب انگیز در حضور یک نیروى الهى یا مقدس است. بنابراین، او نگرشى عاطفى به دین دارد. در حقیقت، اتو آنچه را که مارت پیش از او به عنوان یک اندیشمند عاطفه گرا، مبنى بر احساس حضور یک قدرت یا نیروى شگفت انگیز و رمزآمیز نزد اقوام ابتدایى به آن رسیده بود، به عنوان «تجربه قدسى» معرفى نمود. مارت سرچشمه رفتار مذهبى را احساس حضور یک قدرت شگفت انگیز مى دانست و نام آن را «مانا» مى گذاشت. احساس اقوام ابتدایى در برابر چیزهایى که «مانا» دارند، آمیزه اى از هراس، اعجاب و جاذبه است: اتو در کتاب مفهوم امر قدسى، این احساس وحشت در برابر مقدس را، که با احترام و عظمت آمیخته است، ناشى از شدت عظمت قدرت مى داند. جوهر دین از نگاه او، خشیت است؛ آمیزه بى همتایى از ترس و مجذوبیت در برابر لاهوت. در تجربه قدسى، امر مقدس خود را همچون چیزى «به کلى دیگر» ظاهر مى کند؛ چیزى که اساسا با امور کیهانى متفاوت است و متدین خود را در برابر او یک مخلوق و به تعبیر حضرت ابراهیم (ع)، گرد و خاکستر مى داند.

ه- میرچا الیاده
جدیدترین و نافذترین تدوین و تنسیق قدسیت -به عنوان جوهر یگانه و تحول ناپذیر همه تجربه هاى دینى- از آن میرچا الیاده است. وى در کتاب مقدس و نامقدس، مفهوم امر قدسى را، که فقط اتو به تجربه دینى مخصوص خداوند تعبیر کرده بود، به نمادها و شعایر تمام فرهنگ ها، اعم از ابتدایى و ادیان جهانى، گسترش داد. او معتقد بود امر قدسى را مى توان در مکان هاى مقدس همچون معابد تجربه کرد. این حس و معناى قدسى بودن غالبا به درختان، سنگ ها، کوه ها و اشیاى مشابه دیگر، که به نظر مى رسد قدرت اسرارآمیز در آن ها خانه دارد، نسبت داده مى شود.