آثار و پیامدهای سوء کبر

صفت زشت کبر آثار بسیار مخربى در روح و جان و اعتقادات و افکار افراد و نیز در سطح جوامع انسانى دارد، به گونه اى که مى توان گفت هیچ بخش از زندگى فردى و اجتماعى از مصایب آن در امان نیست که به برخی از آن ها در ذیل اشاره مى شود:
1ـ نخستین مفسده آن که از همه خطرناک تر است آلودگى به شرک و کفر است! آیا کفر ابلیس و انحراف او از مسیر توحید و حتى اعتراض او بر حکمت پروردگار سرچشمه اى جز کبر داشت؟ آیا فراعنه و نمرودها و همچنین بسیارى از اقوام سرکش که از پذیرش دعوت انبیاى الهى سر باز زدند دلیلى جز تکبر داشت؟ تکبر به انسان اجازه نمى دهد که در برابر حق تسلیم گردد، چرا که کبر و غرور حجاب سنگینى در برابر چشم انسان مى افکند و او را از دیدن چهره زیباى حق محروم مى کند.
2- تکبر موجب ذلت در دنیا و آخرت می شود
پیامبر اعظم (ص) فرمودند: «هر که براى خدا فروتنى کند، خدا اورا بالا می برد دهد و هر که تکبر کند خدا او را پست می کند»
تواضع سر رفعت افرازدت *** تکبر به خاک اندر اندازدت
از عمر بن شیبه نقل شده که گفت در مکه معظمه بین صفا و مروه بودم. مردی را دیدم سوار بر شتری است و غلامانش مردم را از اطرافش دور می کردند و مزاحمت می کردند و پس از چندی داخل بغداد شدم، مرد پژمرده ای را با پای برهنه، با موهای دراز دیدم. به او نگریستم. به من گفت: چرا اینطور به من نگاه می کنی؟ گفتم: تو را شبیه به مرد متکبری که بین صفا و مروه سعی می کرد، می بینم. گفت: من همان مردم. گفتم چه شد که به این روز سیاه افتادی؟ گفت: در جایی که همه مردم در آنجا فروتنی می کردند، تکبر کردم. پس خداوند مرا پست کرد در جایی که همه مردم بلند پروازی می کنند. (یعنی در بغداد)
3- محروم شدن از علم و دانش
محروم شدن از علم و دانش، یکى دیگر از پیامدهاى شوم کبر است، زیرا انسان وقتى به حقیقت علم و دانش مى رسد که آن را در هر جا و نزد هر کس ببیند همچون گوهر گمشده اى برباید، حال آنکه اشخاص متکبر به آسانى حاضر نمى شوند بهترین علوم و دانش ها و برترین و والاترین حکمت ها را از افراد هم ردیف و یا زیر دست خود بپذیرند. آنها علوم و دانش هایى را قبول دارند که از فکر خودشان بجوشد در حالى که صفت کبر و غرور اجازه نمى دهد مطلب مهمى از فکر آنان بجوشد، به همین دلیل در حدیث معروف «هشام بن حکم» از امام کاظم (ع) مى خوانیم: «ان الزرع ینبت فى السهل و لاینبت فى الصفا فکذلک الحکمة تعمر فى قلب المتواضع و لاتعمر فى قلب المتکبر الجبار، لان الله جعل التواضع آلة العقل و جعل التکبر من آلة الجهل!؛ زراعت در زمین هاى نرم و هموار مى روید و روى سنگ هاى سخت هرگز رویش ندارد، همین گونه دانش و حکمت در قلب انسان متواضع رویش دارد و قلب متکبر جبار هرگز آباد نمى گردد، زیرا خداوند تواضع را وسیله عقل و تکبر را از ابزار جهل قرار داده است»!
4- تکبر سرچشمه اصلى بسیارى از گناهان است
گاه در حالات افراد حسود، حریص، بد زبان و آلوده به انواع گناهان دقت مى کنیم مى بینیم سرچشمه همه این رذایل را در وجود آنها تکبر تشکیل مى دهد. آنها هیچگاه مایل نیستند کسى را برتر از خود ببینند به همین دلیل هر گاه نعمت و موهبت و موفقیتى نصیب دیگران شود، به آنها حسد می ورزند. آنها براى تحکیم پایه هاى برترى جویى خود حریص در جمع آورى مالند. آنها براى اظهار برترى بر دیگران به خود اجازه مى دهند که دیگران را تحقیر کنند و با هتک و توهین و سب و دشنام، زبان خود را آلوده سازند و به این وسیله آتش درونى خود را فرو نشانده و خویش را اشباع کنند. در حدیثى از امیرمؤمنان على (ع) مى خوانیم که فرمود: «الحرص و الکبر و الحسد دواع الى تقحم فى الذنوب؛ حرص و تکبر و حسد سبب مى شود که انسان در انواع گناهان فرو رود» (نهج البلاغه، حکمت 371) در حدیث دیگرى از آن حضرت (ع) مى خوانیم: «التکبر یظهر الرذیلة؛ تکبر رذایل اخلاقى را ظاهر مى سازد».
5- تکبر مایه تنفر و پراکندگى مردم است
تکبر تولید بغض و عداوت می کند و انسان را از چشم خلایق می اندازد و پست و ناچیز می کند و مردم را وادار می کند که با او معارضه به مثل کنند و او را خوار کنند و تحقیر نمایند. در حدیثى از امام امیرالمؤمنین (ع) مى خوانیم: «من تکبر على الناس ذل؛ کسى که فخرفروشى کند، ذلیل مى شود» (بحارالانوار، جلد 74، صفحه 235) در کتاب اصول کافى روایت شده است که حضرت صادق (ع) فرمودند: «هیچ بنده اى نیست مگر آنکه در سر او لجامى (افسار) است و فرشته اى است که آن را نگاه مى دارد. پس وقتى که تکبر کند، فرشته به او مى گوید: «پایین بیا، خداى تو را پایین بیاورد.» پس او همیشه در پیش خود بزرگترین مردم است و در چشم مردم کوچکترین آنهاست و هنگامى که تواضع نماید، خداى تعالى آن لجامى را که در سر اوست بالا می برد و به او می گوید: «بزرگ شو، خداوند تو را بزرگ و بلند مرتبه کند» پس همیشه کوچکترین مردم است نزد خود و رفیع ترین مردم است در نزد آنها» در حدیث دیگرى از امام صادق (ع) مى خوانیم که رسول خدا (ص) فرمود: «امقت الناس المتکبر؛ منفورترین مردم، متکبر است» (بحارالانوار، جلد 70، صفحه 231) در حدیث دیگرى از على (ع) آمده است: «ثمرة الکبر المسبة؛ نتیجه تکبر (شنیدن) دشنام و ناسزاست». این تعبیر که در حدیثى از امیرمؤمنان (ع) رسیده است نیز بسیار عبرت انگیز است: «لیس للمتکبر صدیق؛ براى متکبر دوستى باقى نمى ماند»! در حدیث دیگرى فرمود: «ما اجتلب المقت بمثل الکبر؛ چیزى مانند تکبر خشم مردم را بر نمى انگیزد»!
6- تکبر سبب از دست دادن امکانات زندگى است
انسان در صورتى در زندگى موفق خواهد بود که بتواند همکارى دیگران را جلب کند، افراد منزوى که تلاش هاى آنها تنها جنبه فردى دارد یا شکست مى خورند و یا موفقیت ناچیزى نصیبشان مى شود و از آنجا که تکبر انسان را به انزوا مى کشاند طبعا موفقیت او را در صحنه زندگى ناچیز مى کند. در حدیثى از امام امیرمؤمنان على (ع) مى خوانیم: «بکثرة التکبر یکون التلف؛ فزونى تکبر مایه اتلاف (اسباب موفقیت) است». این سخن را به گونه دیگرى نیز مى توان تفسیر کرد و آن اینکه بسیارى از جنگ ها و خونریزى ها و ویرانى ها از تکبر و استکبار سرچشمه مى گیرد، گروهى خودخواه زمام امور کشورهاى جهان را به دست مى گیرند و هر یک مى خواهد بر دیگران برترى جویى کند و همین امر سبب درگیرى میان آنان مى گردد، خون هاى بى گناهان در این راه ریخته مى شود و خانه ها ویران مى گردد. گاه تکبر به صورت گروهى ظاهر مى شود و نژاد خود را برتر از نژادهاى دیگر مى پندارد و همین برترى جویى نژادى یکى از اسباب مهم جنگ ها در طول تاریخ بوده است. برترى جویى نژاد ژرمن یکى از علل عمده بروز جنگ هاى جهانى بود که میلیون ها کشته و مجروح و میلیاردها میلیارد، زیان و ضرر به جاى گذاشت.