نماز در دین زرتشت

عبادت

یکی از بخش های بسیار مهم ادیان الهی، مناسک و عبادات است که شامل یک سلسله اعمال مقدس است که پیروان آنها، از طریق آن به پرستش خداوند می پردازند. پرستش خداوند شیوه های گوناگونی از قبیل حج، نماز، قربانی، نذر و... دارد که بارزترین و عالی ترین آنها نماز است که با آداب و تشریفات خاصی اقامه می شود. آنچه از تحقیق و بررسی در ادیان، خاصه ادیان الهی، بر می آید این است که هر دینی از سه بخش اصلی "اعتقادات"، "اخلاقیات" و "عبادیات" تشکیل شده است. بخش اعتقادات هر دینی به یک سلسله نگاه ها، نظرگاه ها و تعالیم ناظر به خدا، جهان طبیعت و انسان اختصاص دارد. بخش اخلاقیات آن در بر دارنده توصیه هایی متناسب با آموزه های آن، برای هر چه بهتر شدن روابط چهارگانه انسان با خود، با خدا، با طبیعت و با انسان های دیگر است؛ و بخش عبادیات آن مشتمل بر یک سلسله اعمال مقدس است که جنبه نمادین دارند و شخص دیندار، دانسته یا نادانسته، به ورای آنها توجه می کند و بینش ها و احساسات درونی و واقعیت های نهفته در آن دین را آشکار می سازد. از میان این اعمال مقدس، نماز (صرف نظر از تفاوت های صوری و محتوایی آن در ادیان) از چنان اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است که می توان از آن به عنوان عالی ترین و بارزترین جلوه پرستش خدا در ادیان یاد کرد.

نماز در آیین زرتشتی

آیین زرتشت با قدمتی تقریبا دو هزار و پانصد تا سه هزار ساله از ادیان بسیار کهن جهان به شمار می رود. از تعالیم بسیار مهم این آیین، پرستش "اهورامزدا" به عنوان یگانه پروردگار متعال و استمداد از او برای داشتن زندگی پرهیزکارانه است. به سخن دیگر، این آیین، ماهیتی عمدتا اخلاقی دارد و رشد و پرورش فضایل اخلاقی، نقش اساسی در زندگی دینی افراد ایفا می کند؛ و سه اصل "پندار نیک"، "گفتار نیک" و "کردار نیک" از دستورات اخلاقی بسیار مهم این آیین است.
پرستش "اهورامزدا" جلوه های گوناگونی دارد که بارزترین جلوه آن نمازگزاردن به پیشگاه اوست. در فرهنگ زرتشتیان جشن به معنای ستایش و نیایش خداوند است. نماز رسمی ترین راه ارتباط فرد با اهورامزدا و یکی از راههای سپاسگذاری از بخششهای بیکران خداوندی است که در آئین زرتشتی عاشقانه همواره مورد توجه بوده و هر زرتشتی در اوج پاکی اندیشه روزانه پنج بار به نیایش اهورامزدا می پردازد و ضمن سپاس و ستایش اهورامزدا بر آفریده های نیک خداوندی نیز درود می فرستد و ضمن قدرشناسی خود را به خدا نزدیکتر می گرداند تا از بخشش نیک اندیشی برخوردار گردد و بر نیکی های جهان هستی بیفزاید. به عقیده زرتشتیان، مهمترین فایده و حکمت به جای آوردن نماز، نه برای بخشودگی گناهان، بلکه یاد "اهورامزدا" و عمل به دستورات دینی مانند راستی، سازندگی، کار و کوشش، و سرانجام نیل به اندیشه، گفتار و کردار نیک است؛ زیرا زرتشتی بودن به کردار است، نه به گفتار.

انواع نماز در دین زرتشتی

زرتشتیان دو نوع نماز دارند:
الف: نیایش (نماز) روزانه که در پنج گاه (زمان) در شبانه روز انجام می شود. زرتشتیان هر 24 ساعت را به 5 دوره یا گاه تقسیم می کنند و در هر دوره یا گاه، نماز آن دوره یا گاه را به جای می آورند و دعاهای مخصوص آن دوره یا گاه را می خوانند. به عبارت دیگر، اینان روزی پنج نوبت نماز و پرستش خدای یگانه را به جای می آورند که، به ترتیب، عبارتند از:
1- نماز گاه هاون یا هاون گاه (Havangah ) (بامدادان از برآمدن خورشید تا نیمروز)
2- نماز گاه رپتون یا رپیت وین گاه (Repith Wingah) (از نیمروز تا پسین، یعنی، سه ساعت از نیمروز گذشته)
3- نماز گاه ازیرن یا ازیرین گاه (Ozivingah) (سه ساعت از نیمروز گذشته تا فرو رفتن خورشید)
4- نماز گاه سروثرم یا ایویس روتریم گاه (Aiwisruthrimgah) (از فرو رفتن خورشید تا نیمه شب)
5- نماز گاه اوشهی ناای اشمن یا اوشهین گاه (Ushahingah) (از نیمه شب تا برآمدن آفتاب)
هر یک از این اسامی مرکب از نام یک فرشته و واژه گاه به معنای وقت است و در واقع هر یک از اوقات پنجگانه به یکی از فرشتگان مزبور اختصاص دارد. لازم به توضیح است که نماز پنج گانه در دیانت زرشتی ۳۷۴۶ سال دینی زرتشتی قدمت دارد و از هیچ دین دیگری گرفته نشده است.

ب: نماز گروهی
خواندن نماز و نیایش به شکل گروهی یا همازور شدن در ستایش بر سه گونه می باشد:
1- موبد قسمتی از اوستا را خوانده و دیگران آن را تکرار می کنند.
2- گروهی یک قسمت از اوستا و یا نیایش را با هم با صدای بلند می خوانند.
3- ضمن خواندن اوستا توسط چند موبد دیگران بی صدا با حالت واج گوش داده و آن را زمزمه می کنند.
نیایش های گروهی معمولا به هنگام حضور دسته جمعی بهدینان در زیارتگاهها و همچنین آتشکده و مراسم گهنبار و... انجام می شود.

شرایط نماز در دین زرتشت

شرایط نماز عبارت است از:
1- پاک بودن از هرگونه کثافت و نجاست.
2- پاک بودن لباس از هر نوع پلیدی، نسا و هیرنسا.
3- در بر داشتن سدره و کشتی کستی. سدره، پیراهن سفید و ساده و گشاد و بی یقه ای است با آستینهای کوتاه که بلندی آن تا زانو است و از پیش، چاکی در میان دارد تا پایان سینه و در آخر آن چاک، کیسه کوچکی دوخته شده است که آن را "کیسه کرفه" (کیسه ثواب) می گویند و نشانه ای از گنجینه اندیشه و گفتار و کردار نیک است. پوشیدن این پیراهن همچنانکه بستن "کستی" (کشتی) بر هر زرتشتی که به سن بلوغ (پانزده سالگی) رسیده باشد، واجب است. کشتی یا بند دین و کمربند دینی مزدا پرستان هفتاد و دو نخ از پشم گوسفند است که باید زن موبدی آنها را بریسد و در شش رشته دوازده نخی ببافد. شماره هفتاد و دو نشانه هفتاد و دو هات یسنه (مهمترین بخش اوستا) و دوازده اشاره به دوازده ماه سال دارد و شش یاد آور شش گهنبار (گاهنبار)، یعنی جشنهای دینی ششگانه آفرینش در درازای سال، است. کشتی را بر روی "سدره" (پیراهن دینی که بر تن لخت می پوشند) می بندند. هر کودک زرتشتی باید در سن پانزده سالگی به نشانه آغاز بلوغ و در آمدن به جرگه مزداپرستان سدره بپوشد و کشتی ببندد.
4- شستن دست (از آرنج تا سر دست) و رو (از پس گوش تا چانه و تا میان سر) و پا (تا ساق) هر کدام را سه بار که همان وضو باشد.
5- پاک بودن مکان نماز از هر گونه پلیدی و فساد و نسا.
6-محل نماز از کسی به زور گرفته نشده و یا از پول دزدی خریده نشده باشد (غصبی نباشد).

وضو و روش وضو گرفتن در آئین زرتشتی

ترتیب وضو: روش وضو گرفتن به شرح زیر است.
1- دستها را تا مچ و صورت را تا بناگوش و زیر زنخ و بالای پیشانی و همچنین پاها را تا قوزک سه بار با آب تمیز شستشو می دهند.
2- اوستا یا دعای دست و صورت شستن را که سروش باج نام دارد، می خوانند و به باز و بسته کردن کشتی می پردازند.
3- در صورت نبودن آب به واسطه زخم دست و صورت یا علل دیگر، سه بار دست را بر روی خاک تمیز می زنند و سپس به صورت و پشت دست می کشند که آن را تیمم می گویند. در زبان پهلوی وضو و تیمم را پادیاب می گویند.

آداب و تشریفات خاص قبل از نماز
نماز در نزد زرتشتیان، با آداب و تشریفات خاصی اقامه می شود که می توان آنها را اجمالا به شرح زیر بیان کرد.
یک زرتشتی برای خواندن نماز ابتدا باید اشویی کامل یعنی پاکی درون و برون را داشته باشد. مراعات طهارت و نظافت را کرده و جامه، تن و همین طور اندیشه و منش خود را از آلودگی و تیرگی پاک نگه دارد. شخص زرتشتی در هنگام نماز باید سرش را با کلاه یا روسری بپوشاند رو به قبله یعنی به سوی نور بایستد. این نور می تواند نور خورشید، نور آتش و یا چراغی روشن باشد. نماز را در ساعات قبل از ظهر رو به خاور که خورشید از آنجا طلوع می کند و در بعد از نیمروز به سوی باختر می خوانند و در دل شب تار در برابر چراغ یا آتش افروخته به نماز می ایستند.
اگر زرتشتیان به هنگام نیایش رو به سوی نور و فروغ دارند مانند نور خورشید و ماه بدان سبب است که روح مصفای خویش یعنی قلب و وجدان خود را در برابر انوار محسوس مرئی متوجه نور حقیقی و فروغ آمیغی خداوندی سازند تا به یکی از جسمانیت و تیرگی مبرا او پاک شده خود را به معبود ازلی و معنوی نزدیک ببیند. در کرده یکم و هفتم یشت بزرگ آمده است ای خدای هستی بخش دانای بی همتا، ما در برابر این نور که پرتوی از انوار توست به نماز و پرستش می پردازیم و اقرار می کنیم که مدیون سپاسگزاری تمام بخشش های تو هستیم و به وسیله نیک اندیشی و نیک گفتاری و نیک کرداری، رسیدن به تو را خواستاریم.
بنابراین زرتشتیان همیشه به داده های نیک اهورامزدا احترام می گذارند. از این نظر در موقع نماز رو به بهترین داده خداوند یعنی نور نموده و با احترام به آن در واقع اهورامزدا را که آفریننده چنین زاده نیکی است پرستش می کنند. هنگامی که یک زرتشتی نماز می خواند، کشتی را از دور کمرش باز کرده آن را با دو دست تا می کند و بالا می برد و به پیشانی و چشمهای خود می مالد، ممکن است حرکتهای دیگری هم به مانند زدن ضربه به شکل شلاقی برای دفع اهریمن انجام دهد. در ضمن دعاهایی را به اوستای گاهانی، اوستای متأخر و یا زندی می خواند. نماز «ینگهه ها تام» مانند «یتا اهور» و «اشم وهو» از نمازهای سه گانه بسیار مقدس اوستا و از سروده های خود زرتشت می باشد که در همه جا با هم آمده و می توان آن را در ردیف پیرامون یشت به شمار آورد. نماز «اشم وهو» از کوتاه ترین، مقدس ترین و باستانی ترین نمازهای دین مزدیسنی است به نظر زرتشتیان اثرات فوق العاده مادی و معنوی داشته و آن را شاهراه خوشبختی بشر می دانند. نماز «اورمزد پتت» یا نماز توبه هم گفته می شود، یک زرتشتی هرگاه از گفتار یا کردار ناشایست خود پشیمان شود توبه می کند و به درگاه اهورا مزدای بخشایشگر توبه او پذیرفته خواهد شد، به شرطی که دیگر آن گناه از او سر نزند.