پیشینه و سیر تاریخی دین مانی

مانویان در عهد عباسی
از سرنگونی دولت ساسانی تا روی کار آمدن دولت عباسی در سال 132 هجری، مانویان، (یا زنادقه) آزادی داشتند و به تبلیغ پرداختند. در این دوره ادبیات مانوی، از جمله آثار خود مانی، به عربی ترجمه شدند. از نوشته های مانوی، که به عربی ترجمه شده بودند و به تدریج از میان رفتند، دانشمندانی چون ابوریحان بیرونی و ابن الندیم و مسعودی و یعقوبی و قاضی عبدالجبار، در آثار خود مطالبی آورده اند. جامع ترین مطلب درباره ی مانی و مانویان شرحی است که ابن الندیم در الفهرست آورده و پس از شرح ابن الندیم، شرحهایی هستند که شهرستانی در الملل و النحل و قاضی عبدالجبار در المغنی آورده اند.

آثار مانویان
در اویل سده ی بیستم میلادی آثاری از مانی و مانویان به زبانهای فارسی میانه، پهلوی اشکانی، سغدی و چینی از ترفان، واقع در ترکستان چین، به دست آمد. پیش از به دست آمدن آثار مانی و مانویان، منابع مطالعه درباره ی مانویت نوشته هایی بودند که مخالفان مانویت یا مورخان و ملل و نحل نویسان در رد بر مانویت و یا در شرح احوال مانی و افکار او نوشته بودند. از جمله ی نوشته هایی، که به آن استناد می شد، نوشته ی شهرستانی بود. علامه ی مجلسی در بحارالانوار شرحی، با استفاده از ملل و نحل شهرستانی و شرح نهج البلاغه ی ابن ابی الحدید، در مورد مانی، توضیحاتی را آورده است.

داعیه دین مانوی
مانویت داعیه جهانی داشته و مانی مدعی پیغمبری بوده و خود را آخرین پیامبر و دین خود را کاملترین ادیان می خوانده است، مانویت مبلغین زبردستی در دوره های بعد داشته و توانسته است بر خلاف زردشتی گری از مرزهای ایران بگذرد و مردم کشورهای زیادی را تحت نفوذ خود قرار دهد. مانویت علیرغم فشارها و تضییقاتی که از ناحیه روحانیان زردشتی دید تا ظهور اسلام باقی بود و مانویها بیش از زردشتیان در مقابل حملات مسلمین مقاومت نشان می دادند و در دوره اسلامی نیز تا چند قرن وجود داشته اند و تدریجا منقرض شده اند.

چگونگی افول مذهب مانی
با مرگ شاپور و جانشینش هرمز که او هم از پشتیبانان آیین تازه بود، وضع دگرگون شد: «بهرام اول که پادشاهی ضعیف بود تحت تأثیر موبدان قرار گرفت و با مانی و پیروان او بی اعتنایی کرد. مانی که مورد بی مهری قرار گرفته بود راه سفر در پیش گرفت ولی دیری نگذشت که شاه دستور احضار او را صادر کرد و با وی به تندی سخن گفت و فرمان حبس او را صادر کرد. مانی در دادگاه مذهبی که به پشتیبانی دربار دایر شده بود، با موبدان که هم شاکی و هم قاضی بودند به گفتگو پرداخت. در این محاکمه یک طرفه مانی را به جرم خروج از دین به زندان افکندند. حبس مانی تنها با مرگ وی پایان یافت.» در عالم مسیحیت برخی قرابت های مانی با تعالیم کلیسا (که رد برخی موارد همچون انکار به صلیب کشیدن مسیح و منسوب کردن تورات به مبدأ ظلمت و... در تقابل آشکار با اندیشه های نویسندگان و آبای کلیسا قرار می گرفت) موجب گشت تا آبای مزبور در حق مانی و پیروانش به نشر اکاذیب و اتهامات اخلاقی ناروا بپردازند، که جز تعصب و ترس و ناخرسندی ایشان از بسط و گسترش آیین مانوی هیچ گونه مبنایی نداشت. و همین تعصبات و خشم و نفرت ها موجب گشت تا مانویه (علی رغم اینکه مردمی ملایم و طالب صلح و آرامش بودند) در قلمرو امپراطوری روم نیز همچون ایران با شدیدترین خصومت ها و شکنجه ها و خشونت های بیرحمانه هواخواهان کلیسا مواجه شوند و در معرض تضییق و آزار قرار گیرند، چنانکه عده فراوانی از ایشان به فرمان امپراطوران مسیحی در گودال آتش افکنده شدند یا آنان را تبعید نمودند.
در شرق و سرزمین چین نیز این داستان با کمی درنگ و تأخیر تکرار شد. تا زمانی که اویغورها (که متحدان چین به شمار می رفتند) بر سر کار بودند و مانویان از حمایت خاقان اویغور برخوردار؛ آیین مانی در بلاد ترکستان و مغولستان و چین رواجی داشت، زیرا ترکان اویغور بر کیش مانی بودند و همین اصرار و پشتیبانی خاقان اویغور سبب شد تا امپراطور چین تأسیس و بنای معابد و صومعه های مانوی را برای او یغوری های ساکن چین در قلمرو خویش مجاز اعلام کند.
این وضع ادامه داشت، تا آنکه در سال 840 میلادی تختگاه ترکان اویغور (قرابلاساغون) به دست طوایف وحشی گونه قرقیز سقوط کرد و از آن پس دربار چین (843 م) هم (که تا آن زمان به ملاحظات سیاسی و رعایت خاطر خاقان های اویغور خود را ناچار به تحمل مانویه در سرزمین چین دیده بود) بنای ستیزه جویی و طرد و تعقیب مانویه را گذاشت و بارها پیروان آن از جانب فرمانروایان چین مورد خشونت و آزار واقع شدند. صفحات تاریخ سرشار از خشونت و اذیت و آزار نسبت به دیانات گوناگون و پیروان ایشان می باشد. استاد مطهری می نویسد: مذهب مانی نتوانست پایدار بماند و منقرض شد، مسلما اسلام عامل اصلی شکست مانویت است.
مانویت یک کیش صد در صد ثنوی است و طبعا چنین آیینی در مقابل آیین توحید که پشتوانه فطری و فکری دارد و بهتر قادر است افکار مستقیم، مخصوصا افکار طبقه دانشمند و فیلسوف را جذب کند نمی تواند پایداری کند، به علاوه کیش مانی مبتنی بر نوعی زهد و ریاضت است که طبعا غیر عملی است، مخصوصا عقائد او درباره پلیدی تناسل و تقدیس تجرد عامل عمده ای برای روگرداندن از اوست، خصوصا آنگاه که با مکتبی مواجه می شود که در عین معنویت وافر، از این نوع زهد و ریاضتها بیزار است ازدواج را مقدس و توالد و تناسل را "سنت" می شمارد. اگر مسلمین، مانویه را مانند زردشتیان و یهودیان و مسیحیان از اهل کتاب می شمردند و ریشه آسمانی برای مانویت قائل می شدند، ممکن بود مانویان نیز که مقارن ظهور اسلام در قلمرو اسلام زیاد بودند، مانند زردشتیان و یهودیان و مسیحیان به صورت یک اقلیت مذهبی به حیات خود ادامه دهند. اما زندقه شمردن مانویت از طرف مسلمین امکان ادامه حیات را برای آنها ولو به صورت یک اقلیت مذهبی از میان برد.