آداب و رسوم دینی و مظاهر مشهور دین مردم آفریقا

آیین قربانی
در بین آداب و رسوم دینی سنتی آفریقا از همه جلوتر آیین قربانی است. در بین طوایف شبانی این آیین از خصلتی کاملا کفاره مانند و یا برای جلب شفاعت برخوردار است و به طور کامل یا عمدتا به محضر هستی متعال تقدیم می شود. این قربانی نوعا به صورت کشتن گاو می باشد و یکی از اجزای مجموعه فرهنگ گله داری است. در گروه های دیگر، آیین قربانی از این که صرفا مخصوص هستی متعال باشد بسیار فاصله دارد. این آیین بر الگوی تبادل هدیه بین افراد بشر و آداب و رسوم مرتبط با مشارکت در غذا و مشروبات بنا شده است. اهدای اولین محصول باغات میوه (نوبرانه) نیز بسیار رایج می باشد. هم چنین کنار گذاشتن اولین تکه گوشت وقتی شکارچی صید خود را پوست می کند و قطعه قطعه می کند؛ یا اولین دسته از غلات برداشت شده؛ یا اولین جرعه آبجو. فدیه دادن رسمی سر قبرها و یا در معابد و زیارتگاه ها نیز معمولا به صورت پیش کشی و یا نذورات می باشد و غالبا از نوع مواد خوراکی یا نوشیدنی است. هر چند گاهی مواد و امتعه غیر ماکول نیز تقدیم می شوند. گاهی هم حیوانات زنده مانند گاو، گوسفند و یا مرغ بدون این که ذبح شوند تقدیم می شوند. وقتی این نذورات به محضر ارواح نیاکان تقدیم می شود، غالبا با خورد و خوراک افراد سالخورده و مراقبت از ایشان مرتبط می باشد. اما به وضوح به سطحی فراتر از اندیشه های بشری خورد و خوراک می رود. اعتقاد بر این است که نیاکان از دانش و قدرتی خاص برخوردارند و تقدیم نذورات به محضر ایشان تصدیق و بازشناسی نقش نیرومند آنان در حیات انسان است. مصائب و بدبختی ها نیز غالبا به غفلت از اهدای نذورات در شکل و زمان مناسب ربط داده می شوند.

آداب و مناسک دینی آفریقائیان در ارتباط با نیاکان
بخش بسیار زایدی از آداب و مناسک دینی آفریقائیان در ارتباط با نیاکان، آداب تدفین است. این مطلب ویژه در رابطه با کیش های منطقه ای صحت دارد. غالبا رئیس یا کدخدای روستا به یک معنا یک «نیای زنده» است که از جانب اسلاف و پدران خویش حکومت می کند و اطمینان حاصل می کند که مناسک یادبود ارواح گذشتگان بطور مرتب برگزار می شود. حکام و فرمانروایان جوامع شیوخ نشین در تانزانیای غربی مسئول پخش منظم نذورات سر قبر نیاکان خویش بودند. حکام سلطنت نشین های دریاچه های آفریقای شرقی نیز آداب و مناسکی را که در مقبره خانه های اسلاف ایشان و نیز در زیارتگاه هایی که در آن ها استخوان ها و بندهای ناف ایشان نگهداری می شد برگزار می شد برنامه ریزی و تنظیم می کردند. پادشاه الهی (اوبا)ی بنین در نیجریه هنوز هم موظف به تعظیم و تکریم محراب های تدفین اسلاف خویش است. در سلطنت نشین آشانتی کرسی های سلطنتی فرمانروایان متوفای پیشین، که به رسم عبادی به رنگ سیاه در آورده شده اند، در مناسکی مهم که نشانه همبستگی ملی است در پیشگاه پادشاه و تخت سلطنت طلایی وی گرد آوری می شوند. هم چنین در بین قبایل آشانتی بدن های حنوط (خوشبو) شده پادشاهان پیشین در آرامگاهی مخصوص نگهداری می شوند و مستمرا با خاک طلا تحت تعمیر قرار می گیرند. در قبیله آشانتی اشیای سلطنتی عبادی نظیر کرسی طلایی وجود دارد که اعتقاد بر این است که توسط «آنوکیه» کاهن با سحر و افسون از آسمان حاضر شده است، و یا در قبیله آنکوله (اوگاندا) طبل های سلطنتی نظیر «بیاگندانوای» وجود دارد. این گونه اشیا غالبا به نوعی تمایز داده می شوند. به عنوان مثال، کرسی یا صندلی طلایی چهارپایه، سایه بان و ملتزمین مخصوص به خود را دارد. طبل آنکوله نیز همسران، خدمت کاران و لوازم منزل خاص خود را دارا است. هم چنین شاخ روح مانندی که در خلال آیین های منطقه ای کیمبو در تانزانیای غربی نواخته می شود به طور نمادین با خود آن کشور یکی دانسته می شود.

آیین های عبور و گذر
در آفریقای قدیم عملا هر جزء از زندگی جنبه ای دینی داشت. این مطلب به ویژه در مورد آیین های عبور و گذر از مراحل زندگی مصداق داشت. توسلات مذهبی و تقدیم هدایا و نذورات در هر یک از آیین های تولد، نام گذاری، بلوغ و سایر اشکال تشرف و پذیرش، و نیز مراسم ازدواج و تدفین، عزاداری، و تقسیم ارث سهمی را بازی می کردند. علاوه بر این، تعداد فراوانی انجمن های حرفه ای وجود داشتند که هر کدام مناسک مذهبی خاص خود را داشتند. در جوامع متکثرتر، جایی که شبکه های خودمحور به همان اندازه وفاداری گروهی و بلکه بیش از آن قدرت مند بودند، تعداد فراوانی فرقه های خاص ارواح یا موجودات الهی وجود داشتند که هر کدام گنجینه ای از آداب و رسوم رقص و آواز دینی مخصوص به خود و الگوهای رفتار اخلاقی ویژه خود را داشتند.

نحوه برخورد با شرور اخلاقی و کارهای ضد اجتماعی
مفاهیم آفریقایی شر اخلاقی شامل نقض عملی محرمات (تابوها) و قوانین معمولی زندگی، و نیز کارهای ضد اجتماعی خطیرتر است. با مورد اول ممکن است تا حدودی ملایم برخورد شود و فقط شخص خاطی و مقصر مورد سرزنش قرار گیرد. در مورد دوم باید به خاطر آورد که جامعه سنتی در آفریقا شامل هر دو گروه مردگان و زندگان بود. بنابراین، هرگونه تجاوز و تخطی علیه جامعه هم چنین به معنای تجاوز علیه حافظان و نگهبانان جامعه تلقی می شد. در نتیجه آداب و آیین های اصلاحی و جبران کننده غالبا حاوی دعا و نیایش برای خلاص شدن از آن گناه به همراه تاثیرات اجتماعی آن بود. هر چند ناخوشی، درد و رنج، و بدبختی از نشانه های افشا کننده چنین تخطی هایی بودند. خط تمایز روشنی بین حالت گناه و تاثیرات آن ترسیم می شد. آیین های اصلاح و جبران خطاها نوعا به صورت گروهی برگزار می شد، زیرا رفتاری ضد اجتماعی موجب گناه و تنبیهی همگانی می شد. این آداب غالبا شامل اعتراف علنی به خطاها و نوعی تطهیر نمادین بود. گاهی نیز شامل یک ژست جمعی در محکوم ساختن موجود شرور (شرارتی) بود که آن بدبختی و فلاکت را موجب شده بود.

آداب و مناسک آستانه ای در آفریقا
آداب و مناسک آستانه ای در آفریقا فراوان هستند. این آداب به گرامی داشت مرحله آستانه ای یا حاشیه ای آیین های عبور و گذر و یا بازسازی آن ها می پردازند. در تجربه از دست دادن موقت منزلت و تمایزات اجتماعی است که سرچشمه های عمیق وابستگی متقابل بنی آدم از نو کشف می شود. در گذشته، این مراسم به وسیله انجمن های رقص یا جوامع نقاب دار سری یا نیمه سری انجام می شد. آن ها غالبا اساطیر کیهان شناختی باستانی را به صورت نمایشی اجرا می کردند و یا این که آباء و نیاکان و شخصیت های تاریخی را به نمایش می گذاشتند. از جمله این انجمن ها، جمعیت (اجتماع) «نیائوی» مالاوی مرکزی و اجتماع اگونگون قبیله یوروبا در کشور نیجریه می باشند.

غیب گویی و پیش گویی حوادث آینده
غیب گویی و پیش گویی حوادث آینده، به صورت دینی و یا جادوگرانه، همواره مرحله ای مهم در برگزاری آیین ها در آفریقا بوده است. از طریق همین جریان غیب گویی بود که تصمیم گرفته می شد کدام آیین مناسب می باشد. از این قرار خیلی از مراسم دینی با این قبیل پیش گویی ها آغاز می شد. چنان چه خود عمل پیش گویی آیین دینی محسوب می شد می توانست صورت مدیوم بودن روح را به خود بگیرد. در بعضی از موارد خدا یا الوهیت غیب گویی وجود داشت که فکر می شد سخن گوی جهان ارواح می باشد و می تواند معین کند کدامیک از ارواح و یا نیاکان باید در یک مناسبت معین دعوت شوند. در جمع خدایان یوروبا، «ایفا» چنین خدای غیب گویی به حساب می آمد.

مظاهر مشهور دین آفریقایی
یک نفر آفریقایی معتقد، در سطوح غالبا در تعیین منابع انسانی شرارت و مقابله با آن ها بیشتر دقت نظر و دل مشغولی دارد تا در شناخت، تصدیق و پرستش نیروهای برتر خیر و نیکی. گفته شده که فرد آفریقایی «در پیشگاه شرارت و خباثت عریان ایستاده است». این امر، به طور اصولی، بدین معنا است که یافتن ساحره فعالیتی مهمی می باشد و شامل رجوع به غیب گویان و طبیبان ساحر محلی (بومی) است. فرد مراجعه کننده با پاراه ای پیش داوری ها و سوء ظن ها به شخص پیش گو مراجعه می کندکه این ها در جریان غیب گویی روشن و آشکار می شوند. غیب گو نیز تاییدی اجتماعی برای اقدامی تلافی جویانه علیه دشمنان وی را فراهم می کند. جادو- پزشک محلی هم آداب و داروهای حفظ کننده و نیز تلافی جویانه ای را تجویز می کند.

کاربرد سحر و جادو در آفریقا
کاربرد سحر و جادو در زمینه های اعتقاد و عمل مذهبی همان اندازه در آفریقا رایج است که در صور عامیانه دین در هر جای دیگر عالم رواج دارد. به عنوان مثال، جوامعی وجود دارند که در آن ها این اعتقاد قوت دارد که ارواح طبیعت و نیاکان را می توان از طریق اقدامات جادوگرانه به بازی گرفت. افراد قبیله گاندا (در اوگاندا) معتقدند که ارواح نیاکان را می شود در دبه های دارو حاضر کرد و سپس برای لطمه زدن به یک دشمن یا رقیب «اعزام» داشت. هم چنین این باور وجود دارد که می توان از دست یک روح مزاحم و مشکل ساز، با احضار آن به داخل یک دیگ غذاپزی که به سوختن و نابودی کامل وی می انجامد، به کلی خلاص شد. این امکان هم وجود دارد که دعا و قربانی، چنان چه به درستی انجام شوند، صورت یک تکنیک (فن) جادویی با نتایجی مطمئن را به خود بگیرند.

وساطت یا واسطه گری روح
گاهی وساطت یا واسطه گری روح به صورت مشهودی از دعا و نیایش به وقوع می پیوندد. برای شخص نیایش کننده، این احساس که وی در تماس مستقیم با روح طرف خطاب خویش قرار دارد و می تواند پاسخ فوری به دعای خویش را به دست آورد، هر چند پیام دریافتی ممکن است تا حدودی مبهم و معماگونه باشد، بسیار رضایت بخش است. مدیوم (میانجی) های روح ممکن است تحت تسخیر ارواح طبیعت و که عوامل شفاعت و یا فرونشاندن خشم خدایان هستند باشند و یا این که مسخر ارواح الوهیت یافته نیاکان و قهرمانان ملی (قومی) باشند. در بعضی از موارد فرد مدیوم به طور کلی منقطع شده و در حالت خلسه کامل سخن می گوید. در مواقع دیگر وی بدون لکنت از دل سخن می گوید، با این اعتقاد که آن چه در کمال خلوص و حقیقت گفته می شود دقیقا پیام روح مورد توسل و تمسک است. این مطلبی است که در مورد مدیوم (واسطه- میانجی) گری «کوباندوا» در «رواندا» و نیز در مدیوم بودن روح در قبیله «لوباله» در اوگاندا (که راقم این طور در 31 ژوئیه 1975 شخصا در کامپالا مشاهده کرده است) مصداق دارد. پرستندگان بدین طریق از ارواح مورد نیایش طلب اطلاع و هدایت می کنند و در مقابل، هدایایی را تقدیم داشته و به حمد و ستایش آن ها می پردازند.

پرستش همگانی (مردمی) از طریق آیین های توتمی و نیاکان
پرستش همگانی (مردمی) در چارچوب فامیلی و عمدتا از مجرای آیین های توتمی و یا نیاکان انجام می گیرد. در این شیوه از پرستش، قبور و یا زیارتگاه ها تصاویر نیاکان نقشی مهم بازی می کنند. غالبا فکر می شود که حمل طلسم ها و تعویذهای محافظت کننده نیز وسایلی هستند که نیاکان از مجرای آن ها صیانت و حفاظت خویش را اعمال می کنند. آیین های عبور یا گذر منطقه ای، ورود و خروج مسافران، جابه جایی منزل، و یا آغاز زراعت جدید نیز مناسبت های دیگری برای طلب استمداد از نیاکان و امکانا ارواح دیگر هستند. در خیلی از مناطق آیین ورود به مرحله بلوغ نیز، در اثر فروپاشی ساختار اجتماعی سنتی، بیشتر به صورت یک امر خانوادگی در آمده تا یک مناسبت گروهی قومی. وقتی دعوا و مرافعه ای حل و فصل می شود نیز مراسمی در محدوده همسایگان برگزار می شود. این آداب و رسوم آشتی کنان می تواند ماهیتی دینی، و حتی از نوع قربانی داشته باشد. هر چند در مناسبت های رسمی محلی، دعا و نیایش شکل یک مدیحه بلند و یا سرودی تهلیل دار را به خود می گیرد، در شرایط عادی خانوادگی دعا نوعا عبارت از یک درخواست کوتاه و آشنا است که مستقیما نیازهای فرد یا خانواده را بیان می کند. ارزش های دینی در بخش اعظمی از فرهنگ شفاهی مردم آفریقا داخل شده اند. نه تنها در داستان های عامیانه اساطیری و غایت شناختی دست مایه های کیهان شناختی و اخلاقی وجود دارند، بلکه افکار و اندیشه های دینی پایه و اساس ضرب المثل ها و سایر صور آموزشی را تشکیل می دهند. سوگندها و دعاهای خیرخواهانه خود انگیخته نیز گاهی شکلی دینی به خود می گیرند.