مذهب حکومتی و مذهب عامیانه در دین کنفوسیوس

مذهب حکومتی در دین کنفوسیوس
در دین کنفوسیوس هرگز یک نظام روحانی (کشیشی) جداگانه وجود نداشته است. لیکن بعضی از امور مشخص روحانی را مقامات عادی دولتی انجام می دادند. مامورین محلی تعظیم ملی کنفوسیوس را زیر نظر داشتند، در حالی که مقامات بالاتر پرستش طبیعت را تداوم می بخشیدند. مراسم پرستش رسمی مطلق جهان، خدای عرش و یا آسمان، را حاکم متعالی چین یعنی شخص امپراتور به نیابت از طرف ملت انجام می داد. این مراسم به احتمال، پر سابقه ترین تشریفات مذهبی در سراسر جهان بود. مراسم مزبور همه ساله پس از شب تحویل زمستان در بیست و دوم دسامبر، توام با پذیرایی کامل با گاو نر کباب شده، غذاهای مختلف، البسه ابریشمی و مشروبات، به همراه موسیقی، چراغانی، راهپیمایی، و با شرکت تعدادی از مدعوین برجسته انجام می شد. این مراسم در اطراف و داخل محراب مدور و عظیم آسمانی، که در سه طبقه از مرمر سفید در جنوب شهر پکن بنا شده و برگترین محراب تاریخ جهان است، برگزار می شد. نیایشی که امپراتور چین در سال 1539 میلادی در این مراسم بر زبان جاری کرده شامل مطالب زیر است:
«آن یگانه بزرگ و متعالی، احسان و درود خود را به سوی زمین نازل می فرماید. به عنوان یک کوزه گر، آیا همه موجودات زنده را تو خلق کرده ای؟ وقتی ما به بزرگداشت نام بزرگ «او» می پردازیم، چه حد و میزانی در این مورد می تواند وجود داشته باشد! او آسمانهای رفیع را برای همیشه به حرکت درآورده و زمین جامد را شکل داده است. حکومت او ابدی است. همه نقاط دور دست عالم در جستجوی اویند. تمام افراد بشر، و هر چیزی که روی زمین است، با نام بزرگ وی شادمان اند». پس از بر کناری سلسله مانچو، امپراتور دیگری بر تخت سلطنت باستانی چین باقی نبود تا این آیین نیایش سالیانه را انجام دهد. اما اولین رئیس جمهور حکومت جمهوری جدی خلق چین، یوآن شی کای، به رغم اینکه شکل سیاسی حکومت به کلی عوض شده بود، به اجرای این مراسم ادامه داد. لیکن، آیین مذهبی و تدریج ملغی شده است. محراب زیبا و تاریخی آسمانی نیز کم کم به دست فراموشی سپرده شده و به خرابی می گراید، چیزی که در مورد معابد متعدد کنفوسیوسی نیز مصداق دارد. پرستش زمین نیز یکی دیگر از مظاهر پرستش طبیعت، اما در مرتبه ای نازل تر است. این مراسم در زمان تحویل فصل تابستان توسط مقامات رسمی حکومتی در محراب زمین که در ضلع شمالی پکن قرار گرفته و به طور نمادین به شکل مربع ساخته شده و دور تا دور آن را آب فرا گرفته است، انجام می شد. نمایش خورشید نیز همه ساله در میانه فصل بهار در دروازه شرقی پایتخت و پرستش ماه نیز در میانه پاییز و در دروازه غربی پکن برگزار می شد. بدین ترتیب، در چهار ربع سال و در چهار جهت اصلی پایتخت، آیین های دینی مرتبی به صورت رسمی توسط مقامات بالای دولتی برگزار می شد که جزو وظایف حکومتی مربوط به آنها بود. اما همه این تشریفات متعلق به مذهب حکومتی کنفوسیوس در سالهای اخیر به تدریج فراموش و ملغی شده است.

مذهب عامیانه در دین کنفوسیوسی
در دین کنفوسیوس برای مردم عادی چین، و نیز مقامات دولتی آن کشور، آیین های عبادی بسیار مشخصی معین شده است. پرستش نیاکان از مراسم عامیانه مخصوص و بسیار قدیمی است. تمام کتابهایی که از دوران پیش از کنفوسیوس بحث می کنند، اشاراتی به معابد آباء و اجدادی سایر جزئیات مربوط به این مراسم دارند. کتاب منتخبات نیز برای پرستش آباء و اجداد ارزش اخلاقی بزرگی قائل شده است. «بگذار که به سه مراسم تدفین والدین هنگامی که می میرند توجه خاصی مبذول شود؛ بگذار که آنها، سالها پس از درگذشتشان، با آیینهای قربانی به خاطر آورده تکریم شوند. در این صورت است که فضیلت مردم به علو درجه شایسته خود خواهد رسید» این عمل پرستش اجداد، پس از مرگ والدین، ادامه همان تقوای مطلق و خالصانه فرزندی است که دین کنفوسیوس از پیروان خود می خواهد نسبت به والدینشان، حتی هنگامی که آنها هنوز در قید حیات هستند، نشان دهند. «تقوای فرزندی ریشه همه فضیلت هاست، و ساقه ای است که تمام تعالی اخلاقی از آن می روید. بدن ها، تا ذره ذره سلول ها و تارهای موهایمان، از والدین ما به ما رسیده و ما نباید هیچ کاری را که به آنها لطمه و صدمه بزند انجام دهیم»، «انجام خدمات مبتنی بر عشق و محبت نسبت به والدین در زمان حیات آنها و ناله و تاسف بر مرگ ایشان پس از درگذشتشان، اموری هستند که وظیفه اساسی همه افراد را در رابطه با پدر و مادرشان به طور کامل بیان می نمایند». شرایط نیاکان متوفی نه ترسناک و نه مورد آرزوست. اعتقاد بر این است که آنها به حیاتی روحانی ادامه داده و در اطراف زندگی خود در منزل خانوادگی و همچنین مقبره خویش به سر می برند. غذاهایی هم که در بعضی مواقع معین برای آنها بیرون گذاشته می شوند نه به منظور کفاره و یا شفاعت و بلکه یک طعام مقدس و مشترک بین انسان و ارواح نیاکان است.

تاثیر اعتقاد به پرستش نیاکان
تاثیر اعتقاد مربوط به پرستش نیاکان این است که خواسته های اخلاقی دین کنفوسیوسی را به نحو چشمگیری تقلیل می دهد. این دین، بیش از هر دین دیگری در جهان خواسته های خود را روی یک زندگی مبتنی بر اخلاق متمرکز می کند ولی با این حال هیچ قضاوتی راجع به آینده نمی کند و یا روش معینی را برای تحقق کامل آرمانهای خاص خود در مورد اخلاقیات بشر، تعلیم نمی دهد. تا جایی که یک فرد خاص مورد نظر باشد، اعم از اینکه وی در زندگانی فعلی خوب یا بد زندگی کرده باشد، هیچ امتیاز و یا خسرانی نخواهد دید. زندگی پس از اینکه انسان در آرزوی آن باشد و یا برای رسیدن به آن تلاش بیشتری کند، هیچ صورت بهتری ندارد. در حقیقت پیرو صادق راه کنفوسیوس، به دلیل تقوای فرزندی، حتی اگر تصور شود یکی از اجداد وی به علت زندگی نادرست در جهنم است، از انجام ندادن مراسم نیایش برای وی وحشت دارد. هزینه های سنگین کفن و دفن و همچنین مراسم قربانی کردن در سالگرد درگذشت والدین و یا اقوام نزدیک، بخش عظیمی از مشکلات اقتصادی مردم فقیر چین را تشکیل می دهد. افراد زیادی در شرق و غرب وجود داشته اند که مذهبی بودن واقعی آیین پرستش نیاکان را مورد تردید قرار داده اند. چینی ها می گویند این آیین شبیه به کاری است که در غرب در مورد احترام به مردگان، قرار دادن دسته های گل روی قبور آنها، ستایش و مدح آنها و افتخار قائل شدن برای آنها انجام می گیرد. کلیسای کاتولیک روم به پیروان خود رسما اجازه داده تا برای نیاکان خود آیین های مذهبی انجام دهند، اگرچه کلیساهای پروتستان عموما این کار را منع کرده اند. مسلما، در سطح توده های مردم این کار تمام نشانه های یک مراسم دینی را داراست. به نظر می رسد به همین عنوان نیز جای خود را در زندگی توده ها مردم چین به نحو موثری باز کرده است.

تاثیر دنیای غرب بر مذهب در چین
مذهب در چین، تحت تاثیر دنیای غرب و عصر علمی جدید، دستخوش تغییرات فراوانی شده است. بسیاری از اعتقادات و مراسم سنتی دینی کنار گذاشته شده اند. حتی آیین پرستش نیاکان نیز در طول زمان به تدریج کمرنگ و محو شد، هرچند مقاومت آن در مقابل دست اندازی دنیای جدید بسیار طولانی و نیرومند بود. این آیین نوعی گسترش اصل اخلاص و اصل اخلاص فرزندی تا قلمروی کسانی بود که در آن سوی قبرها قرار داشتند. اخلاص و محبت فرزندی در شخصیت هر فرد چینی عمیقا ریشه داشته است. اینکه امروزه این اصل در چه سطحی به کار گرفته می شود، مشکل بتوان برای آن پاسخی پیدا کرد. شکلی نیست که در سطوح داخلی و در مناطق دورتر سرزمین چین، هنوز هم این مراسم وجود دارد. البته مرام کمونیسم که همه ادیان را دشمن اهداف خویش می پندارد چندان تشویقی در این مورد به عمل نمی آورد. همچنین از آنجایی که نفوذ و گسترش اصل همبستگی خانوادگی از نظر کمونیست ها مغایر با وفاداری کامل نسبت به مرام کمونیستی است، لذا اگر هم کمونیست ها این مراسم را عملا ممنوع نسازند، حداقل مردم را از انجام آن دلسرد خواهند کرد. توده مردم چین نه تنها برای ارواح نیاکان متوفای خود، بلکه بر ای ارواح بی شماری که به اعتقاد آنها در زمین و آسمان زندگی می کنند نیز، از لحاظ نظری و عملی، احترام زیادی قائل اند. فنگ شویی، یا ترس از رنجاندن ارواح «باد و آب»، از عوامل نیرومند زندگی دینی پیروان کنفوسیوس بوده است. این احترام به ارواح، در اثر برخورد مظاهر دنیای جدید با چین، به تدریج از بین می رود. همزمان با سواد آموزی روز افزون مردم چین که در مدارس جدید التاسیس و رو به ازدیاد آن کشور تحصیل می کنند، و به دست آوردن درک جدیدتری از نحوه عملکرد جهان طبیعی، به تدریج پایه های این اعتقادات مردمی خراب می شود.