وضعیت و جایگاه دین در ژاپن معاصر (فرقه ها)

جمعیت متدین در ژاپن معاصر
در اول اکتبر 1978، جمعیت تخمینى ژاپن 115 میلیون نفر بود. چه بخشى از این جمعیت به سازمان هاى دینى وابستگى دارند، و با دیدى وسیع تر، چه تعداد خود را دیندار تلقى مى کنند؟براى پاسخ به سؤال اول، معمولا از داده هاى حاصله از شوکیو ننکان (کتاب سال ادیان) استفاده مى شود. در سال 1978، کل اعضاى طرفدار گروه هاى اصلى سنت دینى 201 میلیون نفر، تقریبا 75 درصد بیشتر از کل جمعیت ژاپن، بودند یک ارزیابى که در سال 1979 منتشر شد، از مردم درباره عضویتشان در انواع گوناگون سازمان ها پرسش مى کند. در ارتباط با سازمان هاى دینى، فقط 6/13 درصد پاسخ دادند که در آنها عضو هستند. این آمار که مربوط به جمعیت سال 1978 است، حاکى است که فقط 6/15 میلیون نفر از 115 میلیون، خودشان را طرفدار سازمان هاى دینى به شمار مى آورند. دین زنده به هیچ وجه منحصر به اعضاى سازمان هاى دینى نمى شود. ارزیابى دیگرى که در سال 1979 صورت پذیرفت، از مردم سؤال مى کند که آیا آنها پیرو هیچ ایمان دینى هستند. پاسخ مثبت به این سؤال به 6/33 درصد رسید. اکثر کسانى که پاسخ مثبت دادند، ایمان دینى خویش را آیین بودا معرفى کردند (4/78 درصد). فقط تعداد کمى (3/3 درصد)، ایمان خویش را به عنوان شین تو، تقریبا به طور قطع شین توى فرقه اى، نه شین توى معبدى که داراى نظام منطقه اى است و در آن به ندرت مسئله ایمان رخ مى نماید معرفى کردند. اما چون بیشتر ژاپنى هاى داراى مسلک دینى، هم وابسته به شین توى منطقه اى و هم حامى معبد بودایى هستند، شاید نامعقول نباشد که فرض کنیم که در حدود همین تعداد در هر دو سو یافت مى شوند. در این صورت، درصد امروزى جمعیت دیندار ژاپن را مى توان یک سوم کل جمعیت تخمین زد.

آداب و مناسک دینى امروزى ژاپنی ها
قبل از 1945، خانواده هاى ژاپنى به طور سنتى، هم محرابى کامى اى (کامى ـ دانا) و هم محرابى بودایى (بوتسودان) داشتند و همین امر امروزه نیز در حد محدودترى وجود دارد. مخصوصا خانواده هاى روستایى اغلب چندین محراب کامى دارند. یکى محراب اصلى است و بقیه، محراب هاى فرعى. در تقسیمى ابتدایى، محراب کامى عموما با زندگى و احتراز از آنچه مانع سرزندگى و زایایى است، و محراب بودایى با مرگ و تکریم کسانى که تبدیل به نیاکان مى شوند یا شده اند، مرتبط مى باشد. در هر دو، به نشانه احترام، در آغاز هر روز پیش کش هاى غذایى و نوشیدنى را قرار مى دهند. اعمال و آداب شین تویى و بودایى مردم عادى را مى توان در دو دسته قرار داد: یکی آداب مرتبط با دوره (چرخه)، سالیانه و دیگری آداب و مناسک مربوط به چرخه حیات و زندگى.

آیین سال نو
آغاز سال جدید، شمارى از اعمال را شامل مى شود که اکنون تا حد زیادى با شین تو پیوند خورده است. بعضى از این اعمال براى خانواده ها، و برخى براى جامعه ملى طراحى شده اند. در پایان هر سال، مردم در تمام سرزمین با تمیز کردن خانه، حیاط و خیابان جلوى خانه و با پرداخت همه دیون و بدهى ها، «کشور را پاک مى کنند». سر در خانه ها با درختچه هاى همیشه سبز و چوب نى تزئین مى شود (بر طبق نظریه بسیار رایج و پذیرفته شده کونیو یاناگیتا، اساسا سال نو جشنى براى خوشامد گویى به ارواح نیاکان بود که ظاهرا همچون پرنده هاى آواز خوان یا کرم ها و شب تاب ها، کوچک تصور مى شدند. او چوب هاى نى را «محل فرود» آنها مى دانست). به مدت سه روز یا در همین حد، مردم کارهاى روزانه را تعطیل مى کنند تا در کنار خانواده باشند، پیام هاى شادباش ارسال کنند، به افراد مسن، معلمان و دیگران سر بزنند و به آنها هدیه بدهند. آنها بهترین لباس خویش را مى پوشند و غذاهاى مخصوص مى خورند. امروزه توجه به آن رابطه ادعایى بین سال نو و نیاکان، مبهم و تیره وتار است، مگر اینکه خانواده اى عضوى را از دست بدهد، که در این صورت سال نوى آینده را جشن نمى گیرد و کارت پستال هایى براى مردم مى فرستد و به آنها اعلام مى کند که پیام تبریک براى آن خانه نفرستند. عمل بازدید از یک عبادتگاه یا معبدى مشهور در سال نو نزدیک ترین عمل به روح جامعه ملى است. بر اساس برآوردهاى پلیس، شمار مردمى که به چنین سازمان هایى مى رفتند، از 25 میلیون نفر در سال 1965 به 60 میلیون نفر در سال 1976 افزایش یافته است. در سال 1979، تقریبا 56 درصد کل جمعیت چنین بازدیدهایى داشتند.

عید نورها یا جشن بون (بن) در وسط تابستان
عید نورها در وسط تابستان یا جشن بون (بن)، یک عمل گسترده اجتماعى است که در آن، به طور سنتى، هر یک از خانواده ها به ارواح نیاکان که به بازدیدشان مى آیند، خوشامد مى گویند و به طور جمعى از آنها پذیرایى مى کنند. در این زمان، خانه را تمیز و با میوه تازه و گل تزئین مى کنند. غذاهاى گوشتى عموما ممنوع است. براى خوشامدگویى و راهنمایى ارواح، اجاق کوچکى دقیقا بیرون در تعبیه مى شود. مردم لباس رسمى، کیمانوهاى روشن و سنگین تابستانى، مى پوشند و تمام جوامع رقص ها و نمایش هاى آتش بازى خیابانى برپا مى کنند تا این عید را جشن بگیرند. در بعضى مناطق همراه با بدرقه آتش ها، هنگام غروب، صدها هواپیماى کوچک بر رودخانه ها یا دریاچه ها شناور مى شود که منظره اى دیدنى دارد. اغلب ساکنان امروزى شهرها یا اجداد نزدیکشان از مناطق روستایى آمده اند. بدین ترتیب، هنوز «موطن قدیمى» برقرار است و الواح نیاکان کماکان نگهدارى مى شود. بنابراین میلیون ها انسان براى تجدید دیدارهاى خانوادگى به روستا مسافرت مى کنند و چند روز بعد به شهرها برمى گردند. جشن بون به طور رسمى تعطیل عمومى نیست. در هر حال، با توجه به این واقعیت که بیش از نیمى از صاحبان صنایع در ژاپن، در این ایام، چند روزى به کارگران مرخصى مى دهند، مى توان تا حدودى به اهمیت آن نزد مردم عادى پى برد.

اعتدال هاى بهارى و پاییزى و تکریم نیاکان
اعتدال هاى بهارى و پاییزى اوقاتى هستند که در آنها از نیاکان به نیکى یاد مى شود. مسافرت به موطن قدیمى لازم نیست؛ در عوض، تعدادى از نزدیکان گرد هم مى آیند و آرامگاه خانوادگى در منطقه شان را زیارت مى کنند. آنها محل را تمیز و جارو مى کنند؛ آب بر سنگ قبر مى پاشند؛ گل، بخور، غذا و آشامیدنى مهیا مى کنند و آرام به نیایش مى پردازند. اگر به تازگى کسى نمرده و رنج جدایى سپرى شده باشد، این اوقات مى تواند اوقات خوشى باشد که در آن، بچه ها به بازى بپردازند و همه از یک گردش لذت ببرند.

جشنواره های ملی مرتبط با معابد شینتویى
جشن هاى گسترده اجتماعى(جشنواره های ملی) که به معبدهاى شینتویى مربوط است، معمولا یک بار در سال برگزار مى شود. زمان آن در جوامع مختلف متفاوت است، اما عمده جشن ها شکل کلى مشابهى دارند: مراسمى رسمى براى تزکیه نمایندگان معابد مستقل و براى توسل به کامى؛ انتقال نماد کامى از محراب داخلى و نصب آیینى آن در ماکت معبد قابل حمل (اغلب چند تن وزن دارد)؛ دسته اى با ابهت یا با هیاهو که کامى از طریق آن سفر مى کند و در معابد مستقل، حیاتى نوین مى دمد؛ ضیافتى در معبد که روحانیون و نمایندگان معابد مستقل از غذا، نوشیدنى و سرگرمى بهره مند مى شوند که این نمایانگر قدرت جدیدى است که کامى ارزانى داشته است؛ شعایرى رسمى که کامى را در بازگشت به محراب داخلى هدایت مى کند. چون جوانان به شهرهاى کوچک و بزرگ مهاجرت کرده اند، برگزارى جشن هابه طریق معمول در جوامع روستایى کوچک، روز به روز مشکل تر شده است. اکنون عجیب نیست که ماکت معبد که باید بردوش جوانانى حمل شود که سرود مى خوانند، بر روى کامیونى مجهز به بلندگو حمل مى شود. برعکس، در جوامع رو به رشد، جشن ها معمولا به دلایل گوناگون، که گاه عمدتا دینى و گاه غیردینى است، حمایت گسترده ترى یافته اند.

محور چرخه زندگى یا حیات
محور چرخه زندگى، فرد، ولى متن آن خانواده است. تولد با معبد شین توى محلى در ارتباط است. در سى امین روز تولد یا قریب به آن، کودک را به معبد مى برند و به کامى عرضه مى کنند. از این زمان به بعد، کودک تحت حمایت الاهى است. چند سال بعد، وقتى در نیمه ماه نوامبر، دختران سه و هفت ساله و پسران پنج ساله را با لباس رسمى به معبد مى برند، این امر به لحاظ آیینى استحکام مى یابد.

آداب و مناسک ازدواج
ازدواج تا قرن بیستم مراسمى دینى نبود. از سال 1901 که اولین جشن ازدواج شین تویى برگزار شد، مراسم شین تویى تدریجا به صورت شیوه مقبولى براى وصلت خانواده ها از طریق پیوند زناشویى درآمده است، گرچه مراسم مسیحى (که ضرورتا نیاز به ایمان دینى ندارد) به نحو فزاینده اى در حال عمومیت یافتن است.

آداب و مناسک مرگ و فوت
مرگ به مراتب پیچیده ترین مراسم گذر است. آیین بودا سنت دینى اصلى درگیر در این کار است؛ اما فسخ قانونى خانواده گسترده و جاى گزین شدن آن با خانواده هسته اى به راه متفاوتى در تعیین هویت نیاکان انجامیده است. تا سال 1945، نیاکان در شجره پدرى موضوع اصلى تکریم و احترام بودند. زنانى که با غیر فامیل ازدواج مى کردند نامشان از شجره نامه فامیلى حذف مى شد و با خویشاوندان سببى در هنگام مرگ، بیشتر همچون مهمان رفتار مى کردند تا اعضاى خانواده. اما از سال 1945، بسیارى از مردم، مخصوصا سى ساله ها و چهل ساله ها، به احترام و تکریم شجره هاى پدرى و مادرى پرداختند. روند تبدیل شدن به یک نیا، همچون قبل، نیازمند 33 تا پنجاه سال مراعات مناسک دینى است که برخى در معبد بودایى، و بقیه روبه روى محراب بودا در خانه انجام مى شود.

تحولات بعد از سال 1945
در سال 1945، مستقیما در نتیجه شکست در جنگ، بى طرفى حکومت نسبت به دین، که براى اولین بار در تاریخ ژاپن به یک واقعیت تبدیل شد، موجب تقویت آزادى دینى گردید. در وضعیت جدید، صدها سازمان دینى جدید سر برآورد که اغلب بى دوام و برخى به کلى شیاد از آب در آمدند. اغلب گروه هاى بزرگ منشأ خویش را به سال هاى بین جنگ جهانى اول و دوم مى رسانند، اما بعد از سال 1945 بود که آنها به سرعت رشد کردند. این رشد، تا حدودى، براى جنبش هاى اصلاحى در گروه هاى قدیمى تر انگیزه ایجاد کرد.

سازمان هاى دینى باقى مانده
در مورد سازمان هاى دینى باقى مانده، آنهایى را که مطرح شده اند، مى توان منتخبى از بسیار دانست. اغلب سازمان هاى برجسته، مثل هون مون بوتسورى یوشو که بر آنها مقدم بود، انجمن هاى بوداییان عامى هستند که جایگاه والایى به سوتره نیلوفر مى بخشند و به دنبال اصلاح جامعه ژاپن هستند.

فرقه و جریان سوکا گاکایى
دو جریان را مى توان از هم باز شناخت: اول، سوکا گاکایى است که از همه بزرگ تر و از جهت آموزه ها تابع نى چى رن شوشو مى باشد که سازمانى رهبانى است که به عنوان وارث تعالیم نى چى رن، ادعاى مشروعیت انحصارى دارد. یکى از اهداف اساسى نى چى رن شوشو این است که امپراتور و حکومتى را که بر طبق آیین بودا مورد قبول خود تغییر داده است، را تنها حقیقت انحصارى تلقى نماید. در جهان بینى آن، آزادى دینى و بى طرفى حکومت نسبت به دین جایى ندارد. اما جریان غیر روحانى که با نى چى رن شوشو همراه است و مستقلا شکل گرفت، یعنى سوکاگاکایى، خود را مدافع آزادى دینى و جدایى دین و دولت نشان داده است. تاریخ مختصر رابطه بین سوکاگاکایى و نى چى رن شوشو، صرف نظر از دیگر هم گروه هاى غیر روحانى نى چى رن، تاریخ تنش و تفرقه نسبى بوده است. اما سوکاگاکایى از طریق شبکه گروه هاى هم فکر به میلیون ها انسانى که بیشتر دغدغه مشکلات شخصى داشتند تا مسائل انتزاعى مربوط به اصل و مرجعیت، مدد رسانده اند.

جریان ریوکای و ویژگیهای آن
دومین جریان، به واسطه سنت مربوط به «ریوکای» و یکى از شاخه هاى متعدد آن، یعنى «ریشو کو سی کای»، جریان مى یابد. اهمیت به مراسم یادبود براى نیاکان و ایمان به سوتره نیلوفر دوآموزه اصلى رئى یوکایى است. مخصوصا رویه و طرز عمل این گروه براى داشتن اعضایى که نیاکان را در دو شجره پدرى و مادرى تکریم و احترام مى کنند، قابل توجه است. برخى محققان این رویه را از این وضعیت استنباط کرده اند که «ریوکای» در ابتداى کار خود، اعضایش را از خانواده هایى انتخاب مى کرد که از لحاظ اقتصادى در حاشیه بودند و در آن خانواده ها، والدین هر دو براى هزینه هاى زندگى باید کار مى کردند. به هر حال، آن گروه با آینده نگرى، مراسم یادبود دوجانبه را مطرح کرد که خانواده هاى ژاپنى از زمان حق قانونى خانواده هسته اى و گسترش اندیشه تساوى زن و مرد، به طور فراینده اى به آن عمل مى کردند. ریشو کو سی کای نیز به سوتره نیلوفر و نیاکان احترام مى گذاشت، اما وجه ممیزه آن، تأکیدش بر کمال فردى از طریق حلقه هاى مشورتى گروهى بود که در آنها، رهبران در پرتو تعالیم سوتره، رهنمودهاى لازم در باب مشکلات شخصى را ارائه مى کنند. ریشو کو سی کای برخلاف سوکا گاکایى که از طریق حزب ظاهرا مستقلش (کومئى تو) روابط مستقیمى با جهان سیاست دارد، در هماهنگى با دیگر سازمان هاى دینى جدید، بر آن شد تا به تشکیل حزب سیاسى نپردازد، بلکه روابط دوستانه را با شخصیت هاى سیاسى صورت دهد و در صورت لزوم، از طریق گفتوگو و از طریق آراى اعضایش، به طور غیرمستقیم، اعمال نفوذ کند. دغدغه هاى اصلاح اجتماعى آن، به ویژه از فعالیت درون دینى اش، یعنى همایش جهانى دین و صلح، پیداست.

دلیل اصلى پیوستن مردم به سازمان هاى دینى جدید
دلیل اصلى پیوستن مردم به سازمان هاى دینى جدید، یافتن راه حلى براى مشکلات مربوط به سلامتى، ازدواج، امور مالى و دیگر مشکلات است. ماهیت کمکى که عرضه مى شود، متفاوت است؛ اما به طور کلى، انسان مى تواند شاهد رویکردى به این مطلب باشد که سلامتى، ثروت وخوش بختى را در صورتى مى توان به دست آورد که آدمى صرفا ایمان ضمنى به رهبر و الوهیت یا واقعیت الوهى که رهبر عرضه مى کند داشته باشد، با تمام وجود در فعالیت هاى سازمان کاملا شرکت کند و با نوید ارائه کمکى که از طریق این انجمن حمایتى قابل تحقق است، در جذب دیگر اعضا بکوشد. چون سازمان هاى دینى جدید اغلب تفسیرهاى اعتقادى را با عناصرى از دین عامیانه و حتى با اعمال جادوگرانه درمى آمیختند، انسان هاى تحصیل کرده و فرهیخته ابتدا با دید تردید و تحقیر به آنها مى نگریستند. اما در سال هاى اخیر، گروه هاى جدید به ناچار تا حدودى خود را از این خصایص پیراسته اند، کارهاى خود را معقول کرده اند و به مرحله اى رسیده اند که دیگر لازم نمى بینند رهبران را معجزه گرانى مقرب درگاه الاهى تلقى کنند. (ادامه دارد...).