اناجیل غیر رسمی در مسیحیت (نگارش)

مقدمه

بخش اصلی مجموعه عهد جدید همان انجیل های چهارگانه است که در واقع، زندگینامه و سخنان حضرت عیسی است. به گفته بیشتر دانشمندان قدیم و جدید، این چهار انجیل بین سال های 65 تا 100 میلادی نوشته شده و بین سال های 150 تا 180 میلادی رسمی و قانونی شده است. به موازات این چهار انجیل، از ده ها کتاب دیگر با عنوان انجیل نام برده شده است که از آنها، تحت عناوین غیر رسمی، غیر قانونی یا اپوکریفایی نام برده می شود. این آثار، در همان دوره نگارش و قانونی شدن چهار انجیل قانونی و تا چندین قرن پس از آن به نگارش درآمده و محتوای آن، زندگی و سخنان حضرت عیسی است، اما دقیقا قالب و چارچوب چهار انجیل رسمی را رعایت نکرده است.
برخی از این اناجیل، صرفا سخنانی از حضرت عیسی (ع) را نقل کرده است و برخی صرفا معجزاتی از آن حضرت را; برخی از آنها حوادثی از زندگی عیسی و پدر و مادر او را نقل کرده است که در اناجیل دیگر نیامده است. نسخه های کاملی از برخی از این نوشته ها موجود است و از برخی از آنها صرفا پاره هایی به جای مانده و از برخی دیگر فقط جملاتی که عالمان سده های نخست مسیحی آنها را نقل کرده اند. این تحقیق در پی آن است که این اناجیل را به اختصار معرفی کرده، اشاره ای به محتوا، تاریخ نگارش، زبان اصلی، نویسنده احتمالی و زمان نگارش آنها کند.

دوره نگارش و رسمیت یافتن متون مقدس مسیحی

انجیل لوقا، که یکی از چهار انجیل رسمی و قانونی عهد جدید است، با این عبارت آغاز می شود: «عالیجناب تئوفیلوس، بسیاری کوشیده اند شرح زندگی عیسی مسیح را به نگارش در آورند و برای انجام این کار، از مطالبی استفاده کرده اند که از طریق شاگردان او و شاهدان عینی وقایع، در دسترس ما قرار گرفته است. اما از آنجا که من خود، این مطالب را از آغاز تا پایان، با دقت بررسی و مطالعه کرده ام، چنین صلاح دیدم که ماجرا را به طور کامل و به ترتیب برایتان بنویسم.» (انجیل لوقا/ 1:1ـ3)
دانشمندان برآنند که انجیل لوقا بین سال های 75- 85 میلادی نوشته شده است. از فقره فوق بر می آید که در این زمان، یعنی اواخر قرن اول، انجیل نویسی امری متعارف بوده و تعداد زیادی انجیل موجود بوده است. دانشمندان برآنند که دو انجیل مرقس و متی، از اناجیل قانونی، قبل از انجیل لوقا نوشته شده است، پس باید تعداد زیادی انجیل، غیر از این دو انجیل، در زمان نگارش انجیل لوقا موجود بوده باشد.
از سوی دیگر، فرایند قانونی شدن مجموعه عهد جدید، روندی تدریجی بوده است. این فرایند در نیمه قرن دوم هنوز به نتیجه مشخصی نرسیده بود و ظاهرا از نوشته ای که از ایرنئوس باقی مانده، برداشت می شود که در ربع آخر قرن دوم چهار انجیل رسمی فعلی به عنوان کتاب های قانونی پذیرفته شده و گویا پرونده اناجیل قانونی در این زمان بسته شده بود. درباره کل مجموعه عهد جدید، هر چند تکلیف بخش عمده این کتاب ها تا پایان قرن دوم روشن شده، اما درباره برخی از آنها نزاع تا پایان چهارم ادامه داشته و در این زمان پرونده نهایی عهد جدید قانونی، شامل 27 کتاب و نوشته بسته شد. پس یک دوره چهار قرنی را باید دوره نگارش و رسمیت یافتن متون مقدس مسیحی به حساب آورد.
در خلال این دوره و مدتی پس از آن، به موازات چهار عنوان نوشته که در مجموعه عهد جدید وجود دارد، یعنی انجیل، اعمال، نامه و مکاشفه، نوشته های دیگری با همین عناوین به وجود آمده که در مجموعه عهد جدید قانونی پذیرفته نشده است. بخش عمده این نوشته ها تحت عنوان انجیل قرار دارد که به گونه ای به زندگی و شخصیت و تعالیم عیسی یا بخشی از آنها می پردازد. این اناجیل در بسیاری از موارد با اناجیل رسمی اختلاف دارد و زندگی حضرت عیسی را به گونه دیگری نشان می دهد. در برخی از این اناجیل گزارش زندگی عیسی در بخش هایی با گزارش قرآن مجید از این ماجرا نزدیک و شبیه است. تعداد این اناجیل زیاد است; به گونه ای که گفته می شود که تعداد آنها به بیش از دو دوجین می رسد.

مهم ترین و معروف ترین اناجیل غیر رسمی
نویسندگان مسیحی این اناجیل را به صورت های مختلف دسته بندی کرده، تحت چند عنوان به آنها پرداخته اند. آنان «انجیل برنابا» را در این مجموعه نمی آورند. به اختصار می توان این مجموعه را در هفت محور بررسی نمود.
از میان اناجیل غیر قانونی، چند انجیل زیر به تولد و کودکی عیسی یا زندگی مریم یا یوسف نجار پرداخته است.

1. انجیل یعقوب

انجیل یعقوب که خود را به یعقوب منسوب می کند و گفته می شود که شاید مقصود از یعقوب همان برادر عیسی مسیح است، به تاریخ تولد مریم تا تولد عیسی می پردازد. از آنجا که عمده مطالب این انجیل به مباحث مقدم بر مباحث موجود در اناجیل قانونی مربوط است، این نوشته از قرن شانزدهم و به دنبال ترجمه آن به لاتین توسط فردی فرانسوی به نام پاستل به «انجیل آغازین» معروف شده است. گفته می شود که قدیمی ترین نسخه خطی که از این نوشته کشف شده، مربوط به قرن سوم میلادی است و عنوان «میلاد مریم، مکاشفه یعقوب» را دارد.

تاریخ نگارش این انجیل
تاریخ نگارش این انجیل نیمه دوم قرن دوم احتمال داده می شود و این زمانی است که فرایند قانونی شدن اناجیل قانونی به شکل نهایی خود نرسیده بود; اریجن به صورت یقینی و کلمنت اسکندرانی و ژوستین احتمالا، این سند را می شناخته اند و مطالبی مانند تولد عیسی در غار و رسیدن نسب مریم به داود را از آن نقل کرده اند. این انجیل در اواسط نیمه دوم قرن دوم به زبان یونانی و احتمالا در مصر توسط فردی که یهودی الاصل نبوده نوشته شده است; زیرا از جغرافیای فلسطین و رسوم یهودی اطلاع زیادی نداشته است.

دو نکته درباره این نوشته
دو نکته درباره این نوشته بسیار شایان توجه است; زیرا نشان دهنده توجه زیاد مسیحیان به این کتاب در سده های نخست میلادی و پس از آن است. نخست این که پدران اولیه کلیسا به این کتاب زیاد اشاره کرده، از آن نقل قول کرده اند و این نشان می دهد که در جهان مسیحیت مقبولیت زیادی داشته است. دوم این که در همان سده های نخست، این کتاب به صورت بسیار گسترده ای به زبان های مختلف ترجمه شده و نسخه های متعددی از آن به زبان های مختلف در دست است. نسخه هایی از ترجمه این اثر به زبان های سریانی، جنبشی، اسلاوی، ارمنی، گرجی، عربی و غیره موجود است و برخی از نویسندگان از این که این کتاب در همان سده های نخست به لاتین ترجمه نشده، تعجب کرده یا تلاش کرده اند که دلیلی برای آن بیاورند.

محتوای این انجیل
محتوای این نوشته قابل توجه و تأمل است; زیرا بخش عمده ای از آن یعنی تولد مریم در اناجیل قانونی نیامده است. البته این ماجرا در قرآن مجید آمده است که دو روایت شبیه و قابل مقایسه است. تولد عیسی، که در اناجیل متی و لوقا آمده، در این کتاب متفاوت، و از جهاتی قابل مقایسه با روایت قرآن مجید از ماجرا نقل شده است. کتاب از اینجا آغاز می شود که فردی از بنی اسرائیل به نام یواقیم، که فردی ثروتمند است و همسری به نام حنه دارد، فرزندی ندارد. او و همسرش غمگینند و نزد خدا گریه و زاری کرده، از او فرزندی می خواهند و نذر می کنند که اگر خدا فرزندی به آنان عطا کند، آن را وقف معبد کنند. پس خدا مژده دختری را به آنان می دهد و چون دختر، که نام او مریم است، سه ساله می شود او را به معبد می برند و کاهن اعظم، یعنی زکریا، مسئولیت او را به عهده می گیرد.
او در معبد زندگی خاصی دارد و فرشتگان برای او طعام می آورند. چون دوازده ساله می شود کاهن اعظم، مسئولیت بکارت او را به فردی به نام یوسف، می سپارد که خدا به صورت اعجازآمیز او را برای این کار برگزیده بود، وی پیشتر ازدواج کرده بود و فرزندانی داشت. در این زمان، فرشته خداوند به مریم مژده فرزند می دهد. چون شش ماه می گذرد، یوسف متوجه حاملگی مریم می شود و ناراحت و غمگین می شود و ندبه می کند، فرشتگان ماجرا را به او خبر می دهند. مریم و یوسف در محاکمه حاضر می شوند و چون کاهن آنان را آزمایش می کند و سربلند بیرون می آیند، آن دو را روانه می کند. امپراتور دستور سرشماری می دهد و چون آن دو حرکت می کنند و به وسط راه می رسند مریم احساس درد زایمان می کند. او در غاری زایمان می کند و نور به داخل غار می تابد. قابله ها او را بررسی می کنند و بعد از زایمان نیز بکارت او را تأیید می کنند. مجوسیانی برای دیدن عیسی، که ستاره او را دیده اند می آیند و هیرودیس که ماجرای تولد مسیح را شنیده بود، دستور قتل اطفال را می دهد. مریم طفل را پنهان می کند. هیرودیس در پی یحیی است و پدر او زکریا را به قتل می رساند و کتاب پایان می یابد.

2. انجیل کودکی توماس

نام انجیل کودکی توماس، در نسخه های خطی «کودکی خداوند، عیسی» (نسخه سریانی) و «گزارش کودکی خداوند به وسیله توماس، فیلسوف اسرائیل» (نسخه اول یونانی) و «کتاب رسول مقدس توماس درباره با زندگی خداوند در کودکیش» (نسخه دوم یونانی) است. و این نوشته از «انجیل توماس» که در نجع حمادی کشف شد، کاملا متفاوت است.

نویسنده انجیل توماس
این انجیل معجزاتی را حکایت می کند که عیسی بین پنج تا دوازده سالگی انجام داده است. ایرنئوس در کتاب علیه بدعت ها آورده است که فرقه ای از گنوسی ها کتابی داشته اند که مشتمل بر فقره ای از همین انجیل توماس (باب ششم) بوده است. این امر از وجود این انجیل در اواخر قرن دوم حکایت می کند. نویسنده ای مسیحی به نام کیرلس اورشلیمی (متوفای 386 م.) می گوید: «این انجیل تألیف توماس رسول نیست; بلکه توماس دیگری که شاگرد مانی، مؤسس مانویت، بوده آن را نوشته است.» اما مانی در قرن سوم می زیسته و در قرن دوم اریجن اسم این کتاب را آورده و ایرنئوس به آن استشهاد کرده است.
بنابراین باید گفت که کیرلس از قدمت کتاب بی اطلاع بوده است و کتاب در قرن دوم موجود بوده است. از اطلاعات این کتاب درباره یهودیت بر می آید که نویسنده باید فردی مسیحی غیر یهودی الاصل بوده باشد. این انجیل اکنون به دو صورت موجود است; یکی قدیمی تر که مفصل و مشتمل بر نوزده باب است، و دیگری کوتاه تر که مشتمل بر یازده باب است. اکثر نسخه های خطی یونانی این کتاب، مربوط به بعد از قرن سیزدهم است. نسخه های دیگری از این کتاب به زبان های سریانی، لاتین، جشی گرجی و اسلاوی موجود است.

محتوای انجیل توماس
همان طور که گذشت، محتوای این نوشته معجزاتی است که عیسی در کودکی انجام می داد. او آب را مطیع خود ساخت. با گل مجسمه چند پرنده ساخت و چون مورد اعتراض قرار گرفت که چرا حکم شنبه را نقض کرده، به مجسمه ها دستور داد که زنده شوند. کسانی که او را اذیت کردند نفرین کرد و آنان مردند. معلمان از دانایی و حکمت او در تعجب می ماندند. او مردگان را زنده می کرد و بیمارانی را شفا می داد. آب را در لباس خود حمل می کرد. بذری می کاشت و معجزه آسا ثمر می آورد. با چوب کوچکی برای پدرش که نجار است، وسیله بزرگی ساخت و سرانجام در دوازده سالگی در معبد تعالیمی را بیان می کرد که عالمان یهود در شگفت می ماندند. (برخی از معجزات فوق در نسخه دوم یونانی، که کوتاهتر است، نقل نشده است.)

3. انجیل متای دروغین

انجیل متای دروغین، اثری ترکیبی است که گفته می شود که در زمان های متأخر یعنی سده های ششم تا هشتم یا هشتم و نهم به زبان لاتین نوشته یا گردآوری شده است.

محتوای انجیل متای دروغین
باب های اول تا هفدهم این نوشته بر انجیل یعقوب مبتنی است و حوادثی درباره تولد و کودکی مریم تا تولد عیسی در بردارد. به همین جهت، برخی این نوشته را ترجمه لاتینی انجیل یعقوب می دانند که مطالب دیگری به آن افزوده شده است. شاید تعبیر فوق درست نباشد چرا که حدود سه پنجم مطالب این نوشته، یعنی باب های هفدهم تا چهل و دوم با مطالب انجیل یعقوب بیگانه است. برخی برآنند اساس که مطالب باب های 25 تا 42، انجیل کودکی توماس است. با این حال، در این بخش نیز مطالبی اضافه بر انجیل کودکی توماس آمده است. نمونه آن باب های 35، 36 و 40 است. آنچه در این نوشته بین باب های هفدهم تا بیست و پنج آمده، مربوط به مسافرت یا فرار خانواده یوسف به مصر است.
در این سفر، عیسای کودک معجزات متعددی انجام داده است. چون در غاری به استراحت پرداختند و مارهایی به آنان حمله کرد، عیسی آنها را چنان رام کرد که به سجده افتادند. حیوانات دیگر رام شده، دنبال آنان می روند; درخت خرما خم شد تا مریم از میوه آن تناول کند و این را عیسی انجام داد. عیسی کاری کرد که فاصله برای آنان کوتاه شود. بت های معبد مصر نزد عیسی به سجده افتادند و پادشاه مصر و لشکرش وارد معبد شده، بر عیسی سجده کردند. به هر حال، مطالب این انجیل را می توان به سه بخش تقسیم کرد. باب های اول تا هفدهم مربوط به قبل از تولد عیسی و در واقع بیشتر، تولد، کودکی و باکره بودن مریم است که بیشتر بر انجیل یعقوب مبتنی است. باب های هفدهم تا بیست و چهارم معجزاتی را بیان می کند که عیسی در سفر مصر انجام داد. باب های 25 تا 42 معجزاتی را بیان می کند که عیسی از پنج سالگی تا دوازده سالگی انجام داد و بیشتر بر انجیل کودکی توماس مبتنی است. پس این سخن درست به نظر می رسد که این نوشته ترکیبی از اناجیل موجود بوده و به تدریج در دوره های متأخر چنین گردآوری ضروری دانسته شده است.

علت نامگذاری این نوشته به عنوان «متای دروغین»
اما علت این که این نوشته، عنوان «متای دروغین» را گرفته، آن است که دو تن از اسقف های معاصر جروم قدیس به او نامه ای نوشتند و از او خواستند تا که انجیلی را که متی به زبان عبری نوشته جزو متن مقدس قانونی قرار ندهد. جروم پاسخ داد که وی توجه دارد که اگر متی می خواست این اثر منتشر شود، آن را به انجیل اصلی ملحق می کرد. او می گوید من این اثر را ترجمه می کنم ولی جزو متن قانونی قرار نمی دهم. نامه نگاری فوق باعث شد که برخی همین نوشته موجود را انجیلی بدانند که در این نامه ها به آن اشاره شده است. اما گفته می شود این خطاست و این نوشته مدت ها پس از جروم گردآوری شده است.

4. انجیل عربی کودکی (انجیل قیافا)

گفته می شود که این انجیل احتمالا در اصل به زبان سریانی و در سده های پنجم و ششم میلادی گردآوری شده است. عنوان این نوشته «کتاب یوسف قیافا» است. این عنوان از آنجا ناشی شده که یعقوبیان سریانی زبان معتقد بودند که قیافا، کاهن یهودی معاصر عیسی، مسیحی شده است. نسخه خطی عربی، که در واقع ترجمه ای از اصل سریانی بوده، برای نخستین بار در سال 1697 آن به لاتین ترجمه و منتشر شد ولی اکنون اصلی عربی آن موجود نیست.

محتوای انجیل قیافا
محتوای این نوشته از سه بخش اصلی تشکیل شده است: تولد عیسی، سفر به مصر و معجزاتی که در آنجا صورت گرفت و معجزات عیسی در کودکی. بخش اول باب های نخست تا دهم را در برمی گیرد. این بخش شبیه انجیل یعقوب است. بخش دوم باب های 11- 35 را در بر می گیرد که از منابع متعدد موجود گرفته شده است. بخش سوم باب های 36- 55 را در بر می گیرد و شبیه انجیل کودکی توماس است. با این حال، این نوشته مطالب خاص خود را نیز دارد; برای مثال، عیسی در گهواره با مریم سخن می گوید. (باب اول)

5. انجیل میلاد مریم

این نوشته که «انجیل کودکی مریم» نیز خوانده شده، مربوط به سده های پنجم و ششم میلادی است. این نوشته داستان تولد مریم و کودکی او و زندگی او در معبد و سپرده شدن او به یوسف و آبستن شدن مریم به وسیله روح القدس را در بردارد و ظاهرا سخنی اضافه بر انجیل یعقوب و انجیل متای دروغین ندارد. گفته می شود که این نوشته همان داستان کودکی مریم در انجیل متای دروغین است که اصلاح شده و ازدواج اول یوسف را (که با اناجیل قانونی ناسازگار است) و نیز برخی از مطالب ناخوشایند را حذف کرده، برخی از مطالب کسل کننده را کوتاه کرده است.