نزول سوره علق

اولین سوره ای که بر قلب مبارک پیامبر اکرم (ص) ناز ل شد، سوره علق بود در تفسیر منسوب به امام عسگری (ع) از قول آن بزرگوار آمده است:
«زمانی که پیامبر به چهل سالگی رسید و خداوند قلب او را آماده پذیرش حقایق دید رحمت و ملائکه خود را بر او نازل کرد پس، جبرئیل نازل شد و بازوی او را گرفت و او را حرکت داد و گفت: «ای محمد بخوان! پیامبر گفت: چه بخوانم؟ گفت: ای محمد! بخوان بنام پروردگارت که خلق کرد، خلق کرد انسان را از علق...» در تفسیر قمی نیز در جلد دوم ص 428 از قول ابی جارود سخنی از امام باقر (ع) نقل شده است که فرمود: «اولین سوره ای که نازل شد اقرا باسم ربک الذی خلق بود، سپس جبرئیل در دیدار جدید با رسول الله (ص) تاخیر کرد؛ خدیجه گفت: «شاید پروردگارت تو را ترک کرده فلذا دیگر چیزی به سوی تو نمی فرستد؟» پس خداوند تبارک و تعالی نازل فرمود: ما ودعک ربک و ما قلی (یعنی هرگز تو را وا نگذاشته و مورد خشم قرار نداده).
و نیز در اصول کافی جلد 2 صفحه ی 628 مرحوم کلینی روایتی از امام صادق (ع) نقل کرده است که مضمون آن چینین است: عن الصادق (ع) قال: «اول ما نزل علی رسول الله (ص): بسم الله الرحمن الرحیم اقرا باسم ربک الذی خلق و آخر ما نزل علیه: اذا جاء نصرالله». یعنی امام صادق (ع) فرمود: اولین مطلبی بر رسول الله (ص) نازل شد «بسم الله الرحمن الرحیم اقراء باسم ربک...» بود و آخرین سوره ای که بر حضرتش نازل شد» اذا جاء نصرالله» بود.» این حدیث در عیون اخبارالرضا ج 2 ص 6 نیز نقل شده است.
البته در مقابل آنچه ذکر شد نظرهای دیگری نیز وجود دارد. طبق یکی از این نظرها اولین مطلبی که از قران کریم بر رسول الله (ص) نازل شد آیه دوم از سوره ی دخان است: «انا انزلناه فی لیله مبارکه انا کنا منذرین» ترجمه: «ما قرآن را در شبی مبارک نازل کردیم بدرستی که ما انذار کننده ایم».
گروهی دیگر اولین سوره ای که بر پیغمبر اکرم (ص) نازل شده است را سوره مدثر می دانند. البته این نظر بسیار ضعیف بوده و قائلین زیادی ندارد. گروه چهارم اولین سوره را سوره فاتحه می دانند و ممکن است برای تقویت قول خود استدلال کننند به اقامه ی نماز از روز دوم هجرت و بگویند از آنجا که از روز دوم بعثت پیامبر اکرم (ص) و علی (ع) و خدیجه (س) نماز می خواندند پس باید اولین سوره ای که بر آن حضرت نازل شده است سوره فاتحه باشد. زیرا پیامبر اکرم (ص) فرمود: «الذی لایقرا بفاتحه الکتاب الاصلاه له» یعنی «هر که در نماز سوره ی فاتحه الکتاب را نخواند نمازش صحیح نیست» پس باید سوره ی فاتحه در روز اول نازل شده باش که در روز دوم حضرت نمازشان صحیح بوده باشد.
در جواب این گروه باید عرض کنیم که ممکن است وجوب قرائت فاتحه الکتاب بعدها تکلیف شده باشد و ممکن است فاتحه الکتاب بلافاصله پس از سوره علق نازل شده باشد پس بدین ترتیب استدلال ایشان باطل بوده و این نظریه را تایید نمی کند. اما این گروه موید دیگری نیز دارند که در مجمع البیان ج 10 ص 405 آمده است. این موید خبری است که علامه طبرسی از کتاب «الایضاح» نوشته «احمد الزاهد» نقل می کند. طبق این خبر «سعید ابن مسیب» از امام علی (ع) نقل می کند که فرمود: «از پیامبر (ص) از ثواب قرآن (خواندن) پرسش نمودم، پس به من خبر داد از ثواب هر سوره ای پس از سوره دیگر به ترتیب نزول آن از آسمان، پس اولین سوره ای که بر او (ص) در مکه نازل شد فاتحه الکتاب بود، سپس اقراء باسم ربک سپس ن والقلم».طبق نقل فوق اولین سوره ای که بر آن حضرت نازل شده سوره فاتحه بود و پس از آن سوره علق نازل شده. هرچند نمی توان بطور قطع این روایت را مردود اعلام کرد اما بعلت کثرت اخبار روائی و تاریخی وارده مبنی بر سبقت سوره علق ما این نظر را پذیرفته و سوره ی علق را اولین سوره ی نازله بر پیامبر (ص) فرض نمودیم. در اینجا ممکن است اشکالی وارد شود و آن اینکه در اواسط این سوره آمده است: «ارایت اللذی ینهی عبدا اذا صلی» ترجمه: «به من خبر ده از کسی که نهی می کند بنده ای را که نماز می خواند و خدا را عبادت می کند»
طبق این آیه پیغمبر اکرم (ص) پیش از نزول این سوره نیز نماز می خوانده و این با اولین سوره بودن سوره علق ناسازگار است. زیرا مفهوم نماز خواندن پیش از نزول این سوره آن است که پیش از نزول سوره علق پیامبر به پیامبری رسیده بود در حالیکه ما قائلیم پیامبر اکرم با نزول اولین آیات قرآن به نبوت مبعوث شده پس اگر سوره علق اولین سوره نازله باشد باید از هنگام نزول آن، پیامبر به نبوت و رسالت رسیده باشد و ممکن نیست پیش از نزول آن نماز خوانده باشد.
در جواب از این اشکال به چند وجه می توان پاسخ گفت:
1- همانطور که در گذشته بحث شد پیامبر اکرم (ص) پیش از بعثت نیز برخی آیات آسمانی را می دید و می شنید و به نبوت سیده بود لکن با بعثت به رسالت رسید فلذا پیش از بعثت نیز نماز می خواند لکن شکل نمازش متفاوت بود. در تاریخ آمده است که آن بزرگوار در ایام خاصی به غار حرا می رفت و در آنجا بیتوته می کرد و عبادات ایشان منحصر به بعد از بعثت نیست.
2- ممکن است آیات این سوره بصورت پیوسته و یکباره نازل نشده باشد بلکه آیاتی از آن در ابتدای بعثت و آیات بعدی که من جمله است آیه محل بحث در مناسب دیگری نازل شده باشند یعنی پس از آنکه آن حضرت به بعثت رسیده و نماز را به همن صورتی که اکنون هست به جا آورده باشند.
3- ممکن است منظور از «صلی» مطلق عبادت کردن باشد نه نماز، زیرا لفظ «صلواه» بعدها به عنوان نامی برای نماز درآمد و اگرنه در ابتدا به مطلق عبادت به هر مشکلی که باشد «صلواه» گفته می شد و این مطلب تفاوتی نمی کند در این که قائل به تسمیه ی لفظ «صلواه» برای نماز به نحو تعیینی شویم یا به نحو تعینی، زیرا محل بحث ما پیش از بعثت است نه پس از آن، علی ای حال به نظر می رسد اولین سوره دانستن سوره ی علق از جهات مختلف مورد تایید و بحقتر باشد و در توجیه حدیث منقول از امام علی (ع) نیز می توان گفت که شاید منظور آن حضرت نزول تمام سوره باشد نه آیاتی از آن بدین ترتیب می توان فرض کرد اولین آیه نازله آیه «اقرا باسم ربک الذی....» باشد سپس سوره فاتحه بصورت کامل نازل شده و در برهه ای دیگر ادامه سوره علق نازل شده باشد.