ابوجعفر محمد ابن یعقوب کلینی

ابوجعفر محمدبن یعقوب کلینی رازی معروف به «کلینی»، «شیخ کلینی»، «ثقه الاسلام کلینی» صاحب کتاب گرانقدر «کافی» و مشهورترین دانشمند و فقیه و محدث نامی شیعه در نیمه اول قرن چهارم هجری. کلینی، اصلا ایرانی، از روستای کلین در 38 کیلو متری شهر ری و نزدیک حسن آباد قم می باشد. در زمان امام عسگری (ع) در همین روستا به دنیا آمد. مراحل ابتدائی علوم اسلامی را نزد پدر و دائی خود، "علی بن محمد بن ابراهیم علان" استاد حدیث، گذراند. بعد از دوران کوتاهی که با منابع رجالی و حدیثی آشنا شد، برای ادامه تحصیل خود به شهر ری رفت. در آن موقع هر چند شهر ری بیشتر مردمانش شافعی و حنفی مذهب بودند ولی به خصوص روستاهای آن شیعیان دلباخته اهل بیت و مرکز شیعه نشین بود و اکثر اهل تسنن آن شهر، به دلیل اخلاق و رفتار اسلامی شیعیان، همیشه تحت تأثیر آنان بودند، از این رو ری به شهر شیعه نشین معروف بود. فرقه اسماعیلیه هم با انگیزه تسلط بر ایران بیشتر از همه در این نقطه بودند و به ترویج تفکر و آراء خود پرداخته بودند و لذا شهر ری، مرکز برخورد آراء و اندیشه های فرقه اسماعیلیه، حنفی، شافعی و شیعه شده بود.
شیخ کلینی در این زمان، در کنار گذراندن تحصیلات و علوم خود، ضمن آشنایی با اندیشه های دیگر مذاهب، پی برد که بعضی از این فرقه ها می خواهند تشیع را از مسیر واقعی خود خارج کنند. او درد را شناخت و برای درمان آن، هدفش را انتخاب و تصمیم گرفت که به نوشتن احادیث بپردازد. او در محضر استاد "ابوالحسن محمدبن اسدی کوفی" ساکن ری حدیث را آموخت و همان زمان که قرمطیان با عقاید التقاطی خود که مخلوطی از عقاید زرتشت، مانوی و اسلامی بود و به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمین پرداخته بودند، آنها را به نقد کشید و کتاب «الرد علی القرامطه» را نوشت و در دسترس شیعیان گذاشت.
کلینی برای تکمیل علوم و اهدافش، سپس راهی قم شد. در آنجا از هر مسجد و حسینیه ای که راویان و محدثان، نقل حدیث می کردند، حدیث می شنید. او با بسیاری از آخرین افراد محدثاتی که از زبان امام عسگری و یا امام هادی (ع)، بدون واسطه حدیث شنیده بودند، ملاقات کرد و از محضر استادان بزرگی بهره ها برد که در میان همه آنها، کسی که نامش با کلینی و کلینی با او جاودانه بود، علی بن ابراهیم قمی است، محدثی که 7140 روایت کرده و کتاب تفسیرش، پایه تفسیر تشیع است. کلینی این محدث گرانقدر را لحظه ای رها نکرد، در مسجد و درس و بستر بیماری و ...

هجرت کلینی از ایران
بار دیگر این مرد بزرگ، برای ناشنیده ها و کسب علوم دیگر از قم به کوفه هجرت کرد. زیرا کوفه در آن زمان یکی از مراکز بزرگ علمی بود که اشخاص، برای تبلیغ مذهب و قیده خود آزادنه به آنجا می رفتند. "بن عقده" یکی از این افراد بود و از حافظان بزرگ حدیث. اگر چه مذهبش «زیدی جارودی» بود اما زهد و پارسایی او را موثق ساخته بود و همه مذاهب در نقل حدیث به او اعتماد داشتند. کلینی از او استفاده های زیادی کرد.

لقب ثقة الاسلام
سپس به بغداد رفت و چون دیگر فردی گمنام نبود و تصویری از یک شیعه واقعی در اذهان مردم هر دیار گذاشته بود، لذا در مدتی کوتاه شیعه و سنی در مشکلات دینی به او مراجعه می کردند و در فتاوا به او روی می آوردند و در این خصوص مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود و همین سبب شد که به او لقب «ثقة الاسلام» دادند. او نخستین دانشمند اسلامی است که به این لقب خوانده شد و حقا که شایسته این لقب هم بود.

معاصران شیخ کلینی
شیخ در زمان امام حسن عسگری، امام یازدهم شیعه به دنیا آمد و با چهار سفیر و نواب خاص امام زمان حضرت مهدی (ع)، معاصر بود. با آنکه آن بزرگوار از فقها و محدثین بزرگ شیعه بودند ولی به دلیل محدویت ها و ممنوعیت های اجتماعی آنان، مسئولیت فرهنگی و علمی تشیع بر دوش کلینی بود که می توانست به طور آشکار به ترویج مذهب شیعه امامیه و نشر معارف و فضائل اهل بیت بپردازد.

تالیف کتاب کافی
بغداد سرزمین تألیف او بود، او اندوخته های سالها رنج و مشقت و تلاش را در مجموعه ای گردآوری کرد و با غائب شدن امام زمان (ع) و دسترسی نداشتن همه شیعیان به نواب خاص حضرت، احادیث پیامبر و ائمه معصومین را جمع آوری و دستورالعمل و کتاب ارزشمندی در کنار قرآن تألیف کرد. این کتاب را طی 20 سال تلاش خستگی ناپذیر تألیف نمود. کاری که او کرد، کاری بود که 6 نفر از بزرگترین عالمان اهل سنت در مدت یک قرن برای مذهب خود انجام دادند (صحاح سته).
کتاب کافی، مهم ترین و نفیس ترین کتاب از مجموعه کتب چهارگانه حدیثی (کتب اربعه) مذهب تشیع است. مجموعه این کتاب شامل "اصول کافی 2 جلد" "فروع کافی 5 جلد" و "روضه کافی 1 جلد" است که در بردارنده 16199 حدیث از پیامبر و ائمه اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین می باشد. شیخ کلینی، در زمانی به تبیین ارزش های اخلاقی و اسلامی پرداخت که اروپائیان دوران بربریت و و حشی گری را می گذراندند.

وفات
و سرانجام این محدث عظیم الشأن که در دنیای آن روز چشم و چراغ شیعه و سند افتخار دانشمندان بغداد، اعم از شیعه و سنی بود، در سال 328 هـ ق که مصادف با مبدأ غیبت کبری امام زمان (ع) است در سن 70 سالگی در بغداد، از دنیا رحلت کرد. ابو قیراط محمد بن جعفر حسنی، یکی از بزرگان بغداد بر پیکرش نماز خواند.

شیخ کلینی از دیدگاه دانشمندان شیعه
شیخ الطائفه، شیخ طوسی در کتاب گرانقدر «رجال» می نویسد: «ابوجعفر محمدبن یعقوب کلینی، دانشمندی جلیل القدر و عالم به اخبار و روایت بوده است. او تصنیفاتی دارد که در کتاب «کافی» از آن ذکر شده است». دانشمند بزرگوار رجالی (نجاشی) که اکثرا او را نامی ترین دانشمند رجالی شیعه می دانند، می گویند: «محمد بن یعقوب کلینی در زمان خود، پیشوای علمای شیعه و چهره درخشان آنها در «ری» و موثق ترین آنها در حدیث و ضبط آن بود. کتاب بزرگش به نام «کافی» را در مدت 20 سال تصنیف کرده است».
ابن شهر آشوب مازندرانی، علامه حلی، همان تعبیرات شیخ و نجاشی را در ستایش او کرده اند. سید بن طاووس می گوید: «وثاقت و امانت کلینی در نقل حدیث مورد اتفاق عموم دانشمندان ماست». ملا خلیل قزوینی می نویسد: «دوست و دشمن اعتراف به فضلش کرده اند». علامه مجلسی متوفی 1110 می گوید: «کلینی مورد قبول طوائف انام و ممدوح خاص و عام بود.»

شیخ کلینی از دیدگاه دانشمندان اهل تسنن
ابن اثیر جزری می نویسد: «ابوجعفر محمدبن یعقوب رازی از پیشوایان مذهب اهلبیت، دانشمندی بزرگ و فاضلی نامدار است». فیروز آبادی، دانشمند لغت دان بزرگ، در «قاموس» او را از فقهای شیعه می گوید. ابن حجر عقلانی می گوید: «کلینی در بغداد سکونت داشت، او از فقهای شیعه و کسی است که بر وفق مذهب آنها کتابها تصنیف کرده است». جز اینها سایر دانشمندان عامه هر جا به نام کلینی رسیده اند، از او به عنوان دانشمند بزرگ و فقیه نامدار و یکی از پیشوایان پیشین شیعه یاد کرده اند.

مرقد کلینی
آرامگاه او در «باب الکوفه» در بغداد، امروز در ناحیه شرقی نهر دجله کنار پل قدیم بغداد و زیارتگاه مسلمانان است.

اساتید
اگر چه در کتاب رجال و تراجم، بالغ بر چهل نفر از فقها و محدثین را نام می برد که از استادان و مشایخ او بوده و از آنها اجازه روایت گرفته ولی مشهورترین استادانش:
احمدبن محمدبن عیسی
عبدالله جعفر حمیری
احمدبن ادریس قمی
حسن بن فضل بن یزید یمانی
احمدبن محمدبن سعید همدانی (ابن عقده)
احمدبن مهران
اسحاق بن یعقوب
حسن بن خفیف
علی بن ابراهیم قمی
محمدبن حسن طائی
علی بن ابراهیم بن ابان رازی معروف به علان رازی، دائی او، تا 35 نفر دیگر.

شاگردان
احمدبن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صیمری
احمدبن احمد کاتب کوفی
جعفربن محمدبن قولویه قمی صاحب کتاب کامل الزیارات
علی بن احمد بن موسی دقاق
محمدبن ابراهیم نقمانی معروف به ابن ابی زینب، صاحب کتاب غیب نعمانی، از شاگردان مخصوص او
محمدبن احمد صفوانی
ابوغالب محمدبن احمد رازی
محمدبن محمدبن عصام کلینی
هارون بن موسی تلعکبری شیبانی و افراد بسیاری دیگر از این بزرگان

تألیفات
غیر از کتاب گرانسنگ کافی 1- کتاب رجال 2- کتاب الرد علی القرامطه 3- رسائل ائمه علیهم السلام 4- تعبیر رویا (خواب) 5- مجموعه شعر (مجموعه اشعاری و قصائدی که شعرا در مناقب اهل بیت سروده اند).

Sources

Keywords