نگرش های معناشناختی در معماری و شهرسازی پست مدرن (اندیشه)

چکیده

امروزه پست مدرنیسم در تمام رشته ها به جنبشی فراگیر و همه جایی تبدیل شده است و ما، چه بخواهیم و چه نخواهیم، به حوزه ای وارد شده ایم که با دروه های پیشین تفاوت ماهوی و معنایی بسیار زیادی دارد. نمونه ای از این تفاوت ها در حوزه اندیشه عبارتند از نفی فراروایت ها، نفی انسان گرایی و نفی هر گونه واقعیت ثابت و حقیقت مطلق. در تمام این اندیشه ها یک موضوع مشترک به چشم می خورد: نفی معنا و ناتوانی در به بیان درآوردن معنا و درک کامل از حقیقت.
تأثیر جنبش پست مدرن بر شهرسازی معاصر بسیار مشهود است. در حقیقت، بخش اعظمی از پیشرفت شهرسازی پست مردن حاصل تغییر نگره ها و اندیشه ها و مبانی نظری است. بحث حاضر به دنبال برشمردن و بازخوانی ریشه ها و پایه های این تفکر در شهر شهرسازی است. آنچه در پی آن هستیم، این است که هستی شناسی و معناشناسی شهر در گذار به فلسفه پست مدرن چه قبض و بسطی به خود دیده و نگرش های معناشناختی در عصر پست مدرن دستخوش چه تغییراتی شده اند.

مقدمه
آنچه مدرنیسم در شهر و شهرسازی از خود به جای گذاشت، توسط پست مدرنیست ها با انتقاد جدی روبرو شد. گرچه این انتقادات تا حدودی به خاطر عوارض ناخواسته و پدید آمده مدرنیته بود، اما از نحوه برخورد کاملا متفاوت این دو نگرش سرچشمه می گرفت.
این انتقادات اگرچه در اواسط قرن بیستم توسط متفکرینی چون هایدگر، ویتگنشتاین و... در فلسفه و افرادی چون ونتوری، کان، جنکس و... در شهرسازی عنوان شد و ماهیت مدرنیته و اصول و مبانی آن به طور جدی با انتقادات و پرسش های فراوان روبرو شد، اما این اندیشمندان هیچ گاه لفظ و نام پست مدرن را به کار نبردند و در حقیقت، آنها پست مدرن های اولیه ای بودند که تنها در لفظ «پست» با متفکرینی چون دریدا، بودریار و آیزنمن مشترک بودند. آنها در گذار از مدرن ما را با بازگشتی به دوران قبل از مدرنیته روبرو می کردند؛ و لذا نمی توان نام پست مدرن بر آنها نهاد. همین تزلزل ساختاری باعث شد که پست مدرنیسم متقدم (عصر گذار از مدرنیته) به سرعت عرصه را برای گرایش های جدید و متأخرتر پست مدرنیستی که حاوی فلسفه ای مشخص تر و مترقی تر نسبت به فلسفه مدرن بودند، خالی کند.
از سوی دیگر، اکثر اندیشمندان بر این امر اتفاق نظر دارند که مقصود و هدف نهایی پست مدرنیسم، «بحران معنا» است: بحرانی در ناتوانی بیان و در به بیان نیامدن معنا و در غیبت معنا. داعیه اصلی پست مدرنیسم ویژگی نامتجانس، پاره پاره و متکثر حقیقت است و ناتوانی انسان در احاطه بر واقعیت.
بازتاب این اندیشه در معماری و شهرسازی گذار به تفکری است که فضا را محصول روابط اجتماعی و اندیشه فلسفی می داند. در این تفکر «معناشناختی»، فضاهای شهری نیز دستخوش دگرگونی های بنیادین می شوند. از نظر شهرسازان پست مدرن، «معنی» همواره بسته به تعبیر افراد و نیات آنهاست و هیچ معنایی به خودی خود در ذات فضاها و مکان های شهری وجود ندارد.
این پژوهش کوششی است برای شناخت این اندیشه ها و ساز و کار تأثیر گذاری آنها بر شهر و شهر سازی معاصر.

پست مدرنیسم چیست؟

اگرچه امروزه پست مدرنیسم در همه جا پذیرفته شده است، اما هنوز تعریف دقیقی از آن داده نشده است. به همین جهت، اکثر اندیشمندان از آن به عنوان یک وضعیت و یک موقعیت یاد کرده اند. در واقع
«پست مدرنیسم به مثابه یک انگاره بسیار مبهم بوده است. از یک سو دوره ای تاریخی دیده شده که در پی مدرنیسم آمده و به همین جهت، پست مدرنیسم نام گرفته، از طرف دیگر، «یک حالت» دیده شده است» (دوکرتی، 1993)، «یک موقعیت ذهنی» (باومن، 1991)، «یک موضوع بیان اندیشه» (لیوتار، 1993)، «یک ردیه، جدا شدن، عدم همراهی و بسیار بیشتر از یک تغییر جهت ساده». (رز، 1991)
این خود نشان از بیان تکثرگرایانه و نامتجانس پست مدرنیسم دارد و جزء خصلت های بنیادین آن است.

برخی از اصول اندیشه پست مدرن
اگرچه اندیشه پست مدرن، اندیشه گوناگونی و کثرت است و نمی توان رویکرد و نظرگاه مشخص را ارائه داد، اما می توانیم از یک منظر کلی، اصولی را برای آن دسته بندی کنیم:
الف) در اندیشه پست مدرن فراروایت هایی نظیر حقیقت خرد و اخلاقیات که مسیر زندگی را در دوره مدرنیته تعیین می کردند، همه معانی خود را از دست داده اند و تمام نظریاتی که بر مفاهیم مطلق حقیقت و خرد استوار بودند، چیزی بیش از ساختارهای تصنعی نیستند. از نظر پست مدرن ها هیچ روایت نهایی وجود ندارد و واقعیت نیز لزوما با تصویری که ما از آن داریم، یکی نیست. این پذیرش عدم واقعیت، زندگی را بر اساس الگوها و بازنمایی هایی بنا می کند که هیچ کدام ربطی و پیوندی با واقعیت ندارند.
ب) پست مدرنیسم بر چندگانگی فرهنگ ها، حقیقت و حتی خرد و بر خصلت پاره پاره و نامتجانس اها تأکید می ورزد در این معنا، پست مدرنیسم بیان گر نوعی تنش دایمی است و همواره جریانی است التقاطی، مبهم، دوپهلو، چندگانه و دارای ابهام. بدین ترتیب، هیچ ایدئولوژی و معرفتی نمی تواند برای مدت طولانی سیطره داشته باشد.
ج) در جهان فاقد خرد و حقیقت، جایی که هیچ دانشی معتبر نیست و واقعیتی وجود ندارد، به طبع، معنایی هم به گونه قطعی وجود نخواهد داشت از این رو، فلسفه پست مدرن متضمن نفی هرگونه معنای ثابت است. فیلسوفان پست مدرن هرگونه داعیه شناخت قطعی، حکم کلی و فراگیر یا روایت های کلان را رد می کنند و از شناخت های جزئی، محلی و محدود جانبداری کردند. بدین ترتیب است که در اندیشه پست مدرن تکثر گرایی (pluralism) و حاکم می شود و نسبی گرایی به عنوان اصل محترم و ثابت پذیرفته می شود.

پست مدرنیسم و مسأله معنا

گفتیم که پست مدرنیست ها به معنای نهایی باور ندارند و معتقدند که معنی هیچ گاه واضح و آشکار بر ما ظاهر نمی شود. در حقیقت، «مقصود» «پسامدرنیسم» [در تفاوت با مدرنیسم] فاصله در ناگذشتنی است میان معنا و بیان، یعنی در ناتوانی در ارائه مقصود. به زبانی کهنه می توان گفت که تمایز میان گوهر و معناست.
الف) شالوده شکنی و بازی های معنایی: این دسته از اندیشمندان به معنای نهایی باور ندارند و معتقدند که ما به «سازمان دهی درست زبان» و به «قاعده های انتقال معنی» نخواهیم رسید، چون معنایی نیست که منتقل شود. این معنای از دست رفته خود به فرایند بی پایانی از تفسیرها و تأویل های گوناگون تبدیل می شود. دریدا اندیشمند شاخص این دسته است. دریدا نشان می دهد که در پی فهم «معنای نهایی» نیست بلکه، در نظر او، در فرایند دنبال کردن معنا، معناهای بی شمار آفریده می شوند و معنا مدام به تاخیر می افتد، که در خود انکار معنای نهایی است. از نظر او، باید تمام عواملی که به درک معنای اثر هنری کمک می کنند، شالوده شکنی (deconstruction) شوند تا معانی متفاوت بتوانند در یک اثر هنری رخ نمایند. به همین خاطر است که او بر بازی و لغزش معنا تأکید می کند او از ظاهر معنایی می گذرد تا به کشف امکانات باطنی نایل شود؛ بدین خاطر است که در شالوده شکنی او بحث از بی معنایی نیست، بلکه بحث بر سر معناهای اثر هنری و بازی های معنایی آن است.
ب) انکار وجود معنی: اما از سوی دیگر، افرادی نیز وجود دارند که هیچ معنایی را بر نمی تابند و معتقدند که ما در عصر و دوره ای زندگی می کنیم که دیگر هیچ راه فرار و گریزی از این بی معنایی و بی مفهومی نیست و تمام معیارها و ابزارهای سنجش اخلاقی و انسانی به مفاهیم پوچ و بیهوده ای تبدیل شده اند که در خود هیچ واقعیت روشنی را بازنمود نمی کنند. بودریار، اندیشمند شاخص این دسته است.
از نظر بودریار، خط مبنای که تا کنون به کمک آن می توانستیم بسنجیم چه چیز «هست» و چه چیز «نیست»، ناپدید شده است. با این تغییر، تفاوت میان «بودن» و «نبودن» نیز از دست رفته است.
تفاوت بودریار با دریدا در این است که دریدا در چنین موقعیتی که همه چیز با یک تاخیر معنایی و در موقعیتی وانموده قرار دارد، از طریق شکستن شالوده ظاهری به دنبال رسوخ در معنای باطنی است. ما بودریار تاکید می کند که وقت ما از تاخیر معنایی سخن می گوییم، حتی دیگر نمی توانیم این جمله را دوباره تکرار کنیم، چرا که صحنه ای برای بازی دیگری وجود ندارد و منطقی برای گفتگو و تدقیق در میان نیست. از نظر بودریار: «همان طور که دست آورد اصل و انقلاب راستین «مدرنیته» در سده نوزدهم را می توان «فرایند پرتوان نابود کردن ظواهر» به نفع معنا (بازنمود، تاریخ، نقد و....) محسوب داشت، انقلاب «پست مدرنیته» در سده بیستم نیز «فرایند پرتوان نابودی معنا» است که هم سن نابودی ظواهر در دوره پیشین است.»

پست مدرنیسم در شهر و شهرسازی

انگیزه اصلی پیدایش «پست مدرن» شکست اجتماعی شهرسازی مدرن بود و انتقاد به فراروایتی که مدرنیسم از خود ساخته بود. شهر مدرن شکست خورد، زیرا در ایجاد ارتباط با ساکنان و استفاده کنندگانش ناتوان مانده بود و از این رو، پست مدرنیسم مانند ابزاری عمل می کند در ایجاد ارتباط در سطوح مختلف و به اشکال متنوع و گوناگون، ارتباطی میان ساکنین شهر و بخش های مختلف شهر.
چارلز جنکس، منتقد مشهور پست مدرن، معتقد است: «مدرنیسم علی رغم دموکراتیکش نخبه گرا و انحصار طلب شده بود. در همین زمان، معماران/ و شهرسازان/ نظیر هر شغل دیگری در تمدنی پیشرفته، مجبور بودند خود را با ضوابط پیشرفه فنی که به سرعت تغییر می کردند، وفق دهند و نیز با هم رشته هایشان.»

دوره پست مدرن اولیه در شهرسازی
چارلز جنکس اگرچه در به راه انداختن معماری و شهرسازی پست مدرن نقش عمده ای ایفا کرده است اما ایراد مهمی نیز می توان به کار وی وارد کرد. در حقیقت، او تمایز و تفاوت میان پست مدرن در معماری و شهرسازی و پسامدرنیسم در اندیشه فلسفی نمی گذارد. معماری و شهرسازی پست مدرن جنکس کلیت گر و مبتنی بر ارزش های اجتماعی و عامیانه است. این شهرسازی با بازگشت به گذشته نیم نگاهی به تمایلات نوستالوژیک و حرکت های تاریخ گرایانه شهرسازی قرن نوزدهم (نظیر کاملیو سیته) دارد. بنابراین، این اندیشمندان در چهارچوب همان متافیزیکی می مانند که مدرنیته معنی می کنند. انتقاد آنان به ناکارآمدی مدرنیته صرفا کوششی است برای اثبات وجود خود.
چارلز جنکس پست مدرنیسم را دوگانگی می نامد: «نخبه گرا و عامه پسند، سازگار و شورشی، کهنه و نو.» این موضوع در کلام رابرت ونتوری هم تکرار شده است که خواهان استفاده از عناصر دورگه، پیچیده و متضاد در شهرسازی است. این معماران و شهرسازانی که جنکس آنها را پسامدرن خوانده است، نه به معنای یکه و جهان شمول اعتقاد دارند و نه خود را در دام بی معنایی صرف می اندازند. پس، نمی توان نام پست مدرن بر آنها نهاد. این دسته از شهرسازان هیچ گاه زمینه را پاک نمی کنند و بنابراین، از نمایش شهرسازی منطبق بر واقعیات متضاد سخن می گویند و معتقدند که با تغییرات جزیی می توانیم آن را رو به راه تر و مناسب تر کنیم. اینها هیچ وجه مشترکی با اندیشه های مبتنی بر بی معنایی و نفی حقیقت و فراروایت پست مدرن ها ندارند و باید آنها را «گذار از مدرن» نام نهاد.

دوره پست مدرن متاخر در شهرسازی
حال آنکه «شالوده شکنی» و «ناشهرسازی» در معماری و شهرسازی را می توان دقیقا منطبق بر دست آوردها و اندیشه های «پست مدرن» دانست. در این رویکرد هم وجه ساختاری و هم وجه محتوایی و مفهومی فضا دگرگون می شود. هم پسامدرنیسم و هم شالوده شکنی در مخالفت با منطق گرایی و خردگرایی مدرنیته و چندگانگی (و نه دوگانگی) و چند معنایی کردن فرم ها و فضاهای شهری اتفاق نظر دارند. شهرسازی «شالوده شکن»، هم سو و هم گام با برداشت ها و نگرش های نوین اندیشه و فلسفه، شکاکیت و عدم قطعیت (uncertainty) را به طور دقیق نشانه می گیرد؛ عدم قطعیتی که ناشی از شناخت ناقص، تیره و تار و مبهم است.

وجوه تمایز پست مدرن متاخر از پست مدرن اولیه
در حقیقت، آنچه پست مدرن های متأخر را از پست مدرن های اولیه ای نظیر ونتوری، کان و جنکس متمایز می کند، جنبه های زیر است:
الف. مدرنیست های متأخر تمایل فراوانی به بازگشت به گذشته داشتند. در واقع، آنها می خواستند از شهر پیش از صنعت برای جامعه و زندگی پس از عصر صنعت ایده بگیرند. اما، به عقیده پست مدرن ها، شهرهای کهن قبل از صنعت هرگز با نیازها و خواسته های کنونی جامعه بشری منطبق نیستد و شکل فضاهای شهری آن نمی تواند با شیوه های تولید و زندگی در عصر پسااطلاعاتی سازگار باشد. همان طور که آیزنمن می گوید: «اگرچه همه ما به سنت و یادواره نیازمندیم، اما سرشت این سنت ها باید با توجه به اصول فکری غالب بر دنیای امروز تغییر کند؛ جستجویی درون سنت، برای یافتن آن سنتی که نسبت به مفهوم واقعی خود مبهم مانده است.»
ب. مدرنیست های متأخر بر خلاف مدرنیست های اولیه که به دنبال فراروایتی به نام پیشرفت و ترقی بودند، به ابزار دیدگاه ها و مواضع کاملا شخصی روی آوردند. این نوع خودستایی باز در دام همان ایدئولوژی مدرن افتاد. این بار به جای روایت برتر تکنولوژی، معمار و شهرساز، خود به روایتی والا تبدیل شد. در مقابل آن، پست مدرنیست ها اصولا به وجود فردی به نام شهرساز اعتقادی ندارند. از نظر آنها، این روند طراحی است که جایگزین طراح و شهرساز می شود و نقش معمار در فرایند طراحی فقط ارائه تصویری از این عدم قطعیت هاست.
ج. تلاش های شهرسازان مدرن متأخر در مورد مردم گرایی و بومی گرایی، در نهایت، تسلیم نیروهای بازار شده و به جای خدمت به مردم در اختیار ثروتمندان و نخبگان قرار گرفته است. آیزنمن معتقد است: «معماری مشارکتی در خدمت رویای طبقات مرفه قرار گرفته است، در حالی که نقاب مردمی بودن به چهره دارد.»
پست مدرن ها معتقدند که کوشش هایی توسط مدرنیست های متأخر در جهت وارد کردن مردم در فرایند طراح شهری صورت گرفته است، در حال حاضر با اشکالات عمده مواجه شده است.