نایبان خاص امام دوازدهم در غیبت صغری

نیابت خاصه

در هیچ یک از دو غیبت، صغری و کبری، پیوند امام دوازدهم، حضرت حجت بن الحسن المهدی (عج) با مردمان، به طور کلی، گسسته نبوده است. زیرا در هر دو غیبت، امر سفارت و نیابت وجود داشته است و دارد. و از طریق نیابت و نایبان پیوند امام با مردم برقرار بوده است، و برقرار هست. همانسان که غیبت امام دوازدهم، به دو مرحله تقسیم گشت، و به دو گونه بود، نیابت نیز همینگونه است، یعنی دارای دو مرحله است و دو گونه: نیابت خاصه، در غیبت صغری و نیابت عامه، در غیبت کبری.
نیابت خاصه، آن است که امام، اشخاص خاصی را، نایب خود برقرار دهد، و به اسم و رسم معرفی کند، و هر کدام را، به وسیله نایب پیش از او، به مردم بشناساند. نایبان خاص را، «نواب خاص»، «نواب اربعه» می گویند. نواب اربعه (چنانکه از همین تعبیر پیداست) چهار تن بوده اند، همه از علما و زهاد و بزرگان شیعه.

عثمان بن سعید

نخستین نایب خاص مهدی (ع)، عثمان بن سعید اسدی عمری بود، درگذشته، ظاهرا بعد از 260 هجری قمری، به خاک سپرده در بغداد. عثمان بن سعید، از یاران و اصحاب و شاگردان مورد وثوق امام دهم و امام یازدهم بود، و خود در زیر سایه امامت تربیت یافته بود. در دوره آن دو امام نیز، وکیل امور ایشان بود. هم امام علی هادی (ع) و هم امام حسن عسکری (ع) او را تمجید و توثیق فرموده بودند، و اطمینان خود را نسبت به او ابزار داشته بودند. پس از درگذشت امام یازدهم، و پیش آمدن امر غیبت، عثمان بن سعید، از سوی حضرت مهدی (ع)، به نیابت خاص منصوب گشت، و واسطه این امام و شیعیان شد.

محمد بن عثمان

دومین سفیر و نایب، محمد بن عثمان بن سعید عمری بود، درگذشته سال 305 هجری قمری، به خاک سپرده در بغداد. وی فرزند سفیر اول، عثمان بن سعید بود. او از جانب امام یازدهم نیز تمجید و توثیق شده بود. عثمان بن سعید، به هنگام مرگ خود، امر نیابت را، به فرمان امام غایب، به فرزند خویش محمد سپرد، و او واسطه میان امام و شیعیان گردید. مدت نیابت محمد بن عثمان و سفارت او، بیش و کم، 40 سال به طول انجامید.

حسین بن روح نوبختی

سومین سفیر، شیخ ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی بود، درگذشته سال 326 هجری قمری. وی، از شیوخ مورد اعتماد محمد بن عثمان بود. یکی دیگر از بزرگانی که مورد اعتماد محمد بن عثمان بود و از نزدیکان و اصحاب او بود، جعفر بن احمد بود. این بزرگان؛ همه، اهل معرفت و ایمان و قبول و تسلیم بودند. دیانت آنان چنان کامل بود، که همیشه و در همه امور، تسلیم نظر امام خود بودند. نوشته اند که برخی چنین تصور می کردند که نیابت امام دوازدهم، پس از محمد بن عثمان، به جعفر بن احمد خواهد رسید. چون هنگام درگذشت محمد بن عثمان فرارسید، جعفر بن احمد در بالای سر محمد بن عثمان نشسته بود، و شیخ ابوالقاسم حسین بن روح در پایین پای او. محمد بن عثمان، در آن حال، رو کرد به جعفربن احمد و گفت: «من مأمور شدم که ابوالقاسم بن روح را وصی گردانم، و امور را به او واگذارم.» چون جعفر بن احمد این سخن را شنید، از جای خود برخاست، و دست حسین بن روح را گرفت، و او را در بالای سر محمد بن عثمان نشانید، و خود در پایین پای وی نشست. همچنین آورده اند که محمد بن عثمان، هنگامی بزرگان و مشایخ شیعه را گرد آورد، و گفت: «هرگاه برای من حادثه ای پیش آید و مرگم فرارسد، وکالت (و نیابت از امام دوازدهم) با ابوالقاسم بن روح خواهد بود. من مأمور شدم که او را به جای خود معرفی کنم.»

علی بن محمد سمری

چهارمین سفیر، شیخ ابوالحسن علی بن محمد سمری بود، درگذشته سال 329 هجری قمری، به خاک سپرده در بغداد، نزدیک آرامگاه عالم و محدث بزرگ، ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی. این بزرگان، و عالمان و روحانیان برجسته و متقی و زاهد و آگاه؛ در دوره غیبت صغری، هر یک پس از دیگری، نایب خاص امام دوازدهم بودند، و امور مردم را می گذراندند، و واسطه میان امام و شیعیان بودند.