تمدن علمی اسلام، مقدمه ای بر تاریخ علوم

کسانی که در تاریخ علوم به تحقیقات مستند اعتقاد دارند، لزوما باید برای درک و فهم روش علمی دانشمندان اسلامی وقت زیادی را صرف نموده و زحماتی را تحمل کنند و هرگز به دعاوی بدون دلیل مطرح شده در این زمینه اعتماد نکنند و دست کم به کتاب هایی که درباره این موضوع در دسترس همگان است، مراجعه نمایند. به عنوان مثال یاد می کنیم از:
1-فرهنگ اسلام در اروپا، سه مجلد، دکتر زیگرید هونکه، ترجمه مرتضی رهبانی
2-تأثیر اسلام در اسلام، مونتگمری وات، ترجمه یعقوب آژند
3-دانش مسلمین، محمدرضا حکیمی
4-تاریخ علم، جرج سارتن، ترجمه احمد آرام
5-تمدن اسلام و عرب، گوستاولوبون، ترجمه فخر داعی
6-تاریخ تمدن اسلام، دو مجلد، جرجی زیدان
7-زندگی نامه علمی دانشمندان اسلامی، ترجمه آقایان: احمد آرام، احمد بیرشک، بهاءالدین خرمشاهی، کامران فانی و فاضل لاریجانی
8-زندگی نامه ریاضی دانان دوره اسلامی، ابوالقاسم قربانی
9-تاریخ طب در ایران پس از اسلام، دکتر محمود نجم آبادی
10-علم در اسلام، به اهتمام احمد آرام
11-علوم اسلامی و نقش آن در تحول عملی جهان، آلدومیلی، دکتر عبدالحلیم نجار و دکتر موسی یوسف موسی
12-تاریخ علوم، پی یرروسو، ترجمه حسن صفاری
13-تاریخ و فلسفه علم، لوییس ویلیام هنری هال، ترجمه عبدالحسین آذرنگ
14-منابع تاریخ علوم اسلامی، 3 مجلد، سید حسین نصر
15-علم در تاریخ، دو مجلد، جان برنال، ترجمه آقایان: محمد حیدری ملایری، محسن ثلاثی، اسد پور، پیرانفر و کامران فانی
16-مقدمه ای بر تاریخ علم، جرج سارتن، ج1، از هومر تا خیام و ج2 از ابن ععزراء تا راجر بیکن، ترجمه غلامحسین صدری افشار
17-تاریخ نجوم اسلامی، کرلوآلفونسونلینو، ترجمه احمد آرام
18-تاریخ منطق، ماکوولسکی، ترجمه فریدون شاین
19-زمینه تاریخ شیمی، هنری لایستر، ترجمه و نگارش حسین بابایی
20-متفکران اسلام، 4 مجلد، بارون کارادوو، ترجمه احمد آرام
21-انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، دلیسی اولیری، ترجمه احمد آرام
22-فلسفه از آغاز تاریخ، ج3-4و5-6، محمد رشاد
23- اعلام الفلسفه العربیه، کمال یازجی و انطون غطاش کرم
24-تاریخ الحکماء، علی بن یوسف قفطی
25-تاریخ فلسفه در اسلام، 4جلد میان شریف، زیر نظر نصرالله پور جوادی
26-نزهه الارواح و روضة الافراح (تاریخ الحکماء)، شمس الدین محمدبن محمود شهرزوری ترجمه مقصود علی تبریزی
27-تاریخ دانشگاه های بزرگ اسلامی، استاد عبدالرحیم غنیمة
28-تاریخ تمدن، ویل دروانت عصر ایمان بخش اول
29-تاریخ العالم، جان هامرتون، ج5
30- تاریخ تمدن، تحلیلی از تاریخ جهان از آغاز تا عصر حاضر، آرنولد توین بی، ترجمه یعقوب آژند
31- خدمات متقابل اسلام و ایران، مرتضی مطهری
32-اسلام، افکار و اندیشه ها، کنت هنری دوکاستری، ترجمه به عربی توسط احمد فتحی زغلول پاشا، ترجمه به فارسی توسط سید محمد فاطمی قمی
33-سهم اسلام در تمدن جهان، دکتر صاحب الزمانی
34-الاسلام یقود الحیاه، سید محمد باقر صدر
35-مقدمه ابن خلدون
36- حاضر العالم الاسلامی، لوتروب استودار، 2 مجلد ترجمه عجاج نویهض
37- کارنامه اسلام، عبدالحسین زرین کوب
38-الاسلام و الحضار العربیه، محمد کرد علی
39-الحضاره الاسلامیه فی القرن الرابع الهجری اوعصر النهضه فی الاسلام، آدام متز، ترجمه محمد عبدالهادی ابوریده، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو
40-الاسلام و منطق القوه، سید محمدحسین فضل الله
41-سرگذشت علم، جرج سازتن، ترجمه احمد بیرشک
42-میراث اسلام، زیر نظر سرتوماس آرنولد و آلفرد گیوم.
خانم دکتر زیگرید هونکه نویسنده کتاب «فرهنگ اسلام در اروپا» می نویسد:
«اعراب (مسلمانان)، دانش ها را فقط اقتباس و تقلید نکرده اند، هم چنان که آلات و ابزارهای علمی را بدون تحقیق مورد استفاده قرار نداده اند. آنان از آغاز کارشان دنیا را به جهت آزادی در انتخاب موضوعات برای تحقیق و شجاعت علمی مبهوت ساختند و با این دو امتیاز، نتایج کار گذشتگان را گرفته و با تحقیق و انتقاد از خطاها و اشتباهات آنان در یک قلمرو رویاننده معرفت جدید مشغول کار شدند، بدون این که شهرت شخصیت های بزرگ دانش و جهان بینی گذشته چشمان آنان را خیره نماید. روشن ترین دلیل این مسأله، تألیف شدن کتاب هایی است که به انتقاد از ارسطو و بطلمیموس نوشته شده است. روش واقعی آن ها در دانش، اهمیت شدیدی بود که به صورت مکرر به تجربه و کاوش های شخصی می داند، بدون این که تحت تأثیر دیگران قرار بگیرند. درست است که متفکران یونانی همواره در تعقیب به دست آوردن یک نظریة کلی درباره جهان بودند، و در نتیجه، یک نظام عالی و متد تربیت عقلانی هستی را در پدیده های طبیعی کشف کردند، ولی اعراب (مسلمانان) توانسته بودند ارزش هدفی روش های علمی را درک نموده، نه یک بار و نه ده بار، بلکه برای صد بار تجربه و تحقیق جهت به دست آوردن شناخت علمی، تکاپو به خرج دهند. نظام و مکتب یونان در تحصیل معرفت. مسامحه کاری هایی داشته است، ولی مسلمانان به علت درک واقعیت های زندگی و مرگ و مسائل دینی که به شناخت طبیعت مربوط بود، به مسائل علمی دقت و اهمیت کامل می دادند».
جان برنال می گوید:
«علم اسلام، تشابه زیادی به علم عصر رنسانس داشت.»
از نظر برنال:
«جامعیت علم اسلامی، از همه چیز مهم تر بود، چون دانش بسیاری از کشورهای مختلف را به طور وسیع جذب نمود و از این لحاظ، امتیاز بزرگی نسبت به دوران کلاسیک پیدا کرد.»
وی معتقد است:
«شرح مختصر و طرح گونه در قبال وسعت و مقام خدماتی که دانشمندان اسلامی به علم انجام دادند، و زنی ندارد.»، «انسان وقتی آثار علمی اسلامی را می خواند، از برخورد تعقلی آن ها که از عظمت منطق علوم جدید برخوردار است، واقعا تعجب می کند.»، «اطبای اسلامی، عطاران و نیز متخصصان در ذوب فلز و در رشتة شیمی به پیشرفت هایی نایل شدند که در ترقی عمومی علوم، سهم آنان را مشخص می سازد.»
به گفته جرج سارتن «ابوعلی حسن بن هیثم در965 در بصره زاده شد و در 996 در مصر برآمد. در سال 1039 یا اندکی بعد در قاهره درگذشت. وی از بزرگترین مسلمانان و از بزرگترین محققان مبحث نور در همه اعصار است. تو منجم ریاضی دان و پزشک بود و شروحی برا آثار ارسطو و جـــالینوس نوشت. ترجمه لاتین مهم ترین اثرش به نام کتاب المناظر، به اندیشه های راجر بیکن و کپلر تأثیر عمیقی به جای گذاشت و پیشرفتی عظیم در روش تجربی را سبب شد. تحقیق در مبحث انعکاس نور و آیینه ها ی کروی و شلجمی، کجراهی و مبحث انکسار نور واین که نسبت میان زاویه برخورد و انکسار ثابت نمی ماند و نیز قدرت درشت نمایی عدسی، مطالعه انکسار جوی، غروب تنها هنگامی اتفاق می افتد که خورشید 19 درجه پایین افق باشد، کوشش برای اندازه گیری ارتفاع جو، توصیفی بهتر از چشم و درکی بهتر از رویت .... ابن هیثم جلیدیه را قسمت حساس چشم می دانست و معتقد بود اشعه از اجسام مرئی می تابد، نه از چشم. با این اکتشفاف او بود که نظریه اقلیدس و بطلیموس از اعتبار افتاد. هم چنین کوشش برای توضیح پدیده لوچی، توضیح درست در مورد بزرگ تر دیده شدن اندازه خورشید و ماه درکنار افق و نخستین استفاده از تاریک خانه از دیگر افتخارات علمی ابن هیثم است.
در این میان، زیگرید هونکه قائل است که:
«حسن بن هیثم، پایه گذار است مسائل مربوط به نور و عدسی می باشد که بعدا راجر بیکن و ویتلیو به مطالعه آن ها پرداختند. لئوناردو داوینچی که مخترع دوربین عکاسی، پمپ آب و غیره است، شدیدا تحت تأثیر کتب علمی و آزمایش های ابن هیثم بوده است. به نظر یوهانس کپلر، کارهای علمی گالیله و قوانینی که ارائه نمود، زیر سایه مطالعات ابن هیثم انجام شده است. به هرصورت، تئوری های فیزیکی او در خصوص نور بود که علم اروپا را تا نزدیکی های دوران جدید رهبری کرد و پیش آورد.»