زندگی بشر در دوره های اشتراک اولیه، کشاورزی و صنعتی

دوره اشتراک اولیه همان دوره شکار و شبانی است یعنی دوره ای که بشر در اثر بدویت زندگی قادر نبوده که هر فردی بیش از مقدار احتیاج خود تولید کند قهرا این زمینه، زمینه اشتراک است زیرا در این دوره انسانها مثل حیوانات زندگی می کرده اند، مثل مرغی که می رود دانه می چیند و فقط آن دانه ای است که می چیند و می خورد، آن مرغ دیگر هم همان کار را باید بکند و یک مرغ نمی تواند مرغ دیگر را استثمار کند دوره شکار و شبانی منطبق می شود با دوره اشتراک اولیه و لازمه اش اشتراک است.
دوره دوم دوره کشاورزی است. در دوره کشاورزی، بشر تحولی پیدا می کند و می رسد به آنجا که می تواند مازاد بر زندگی فردی خود تولید کند. زمینه آن وقت برای استثمار درست می شود که یک فرد خودش کار نکند و دیگری بتواند آنقدر کار کند که هم خودش بخورد و هم مازاد را آن فرد از او بگیرد، این دوره که از نظر ابزاری دوره کشاورزی نامیده می شود از نظر نظام اجتماعی دوره فئودالیزم نام دارد، یعنی برده داری و فئودالیزم از یکدیگر جدا نیستند، مراحل مختلف دوره کشاورزی هستند.
دوره برده داری یا دوره فئودالیسم دوره استثمار است. ولی استثمار به این شکل که عده ای از کار یدی دیگران استثمار می کنند، منتها یک وقت به شکل برده داری است که عده ای اساسا مالک آن افراد می شوند، و یک وقت به شکل ارباب رعیتی است.
البته تقسیمات اینها با همان دنیای اروپا تطبیق می کند که در آن، نظامی بوده به نام نظام "سرواژ" که این نظام در مشرق زمین وجود نداشته است و یک حالت بینابین بوده میان برده داری و ارباب رعیتی که در مشرق زمین وجود داشته است، به این معنی که رعیت از نظر سهمی که می برده مالکیت شخصی داشته ولی جزء زمین بوده است، یعنی رعیتی که مال فلان ده بود حق انتقال از آن ده به ده دیگر را نداشت، ارباب که می آمد این ده را می فروخت با رعیت هایش می فروخت، یعنی رعیت هم جزء این ده بود و حق انتقال از جایی به جایی را نداشت.
این هم خودش یک دوره تقریبا شبه بردگی بوده، بنابراین، دوره بردگی و فئودالیسم هر دو می شود یک دوره، از نظر نظام اجتماعی باید اسمش را برده داری یا فئودالیسم بگذاریم، ولی از نظر ابزاری باید آن را دوره کشاورزی بنامیم.
بعد می رسیم به دوره صنعتی که این دوره را نیز با دو سه دوره می توان تطبیق کرد ولی همه را یک دوره حساب می کنند، دوره ای که بشر رسیده به حدی که دیگر کار، کار یدی نیست، کار فنی است، یعنی استثمار شکل دیگری پیدا می کند، به صورت سرمایه و ابزار صنعتی در می آید.