مقایسه عبادت زرتشتیان و اعراب جاهلی و نقد آن

توحید ذاتی و توحید در خالقیت، مستلزم توحید در عبادت نیست، اعراب جاهلیت از آن نظر غالبا موحد بودند «و لئن سئلتهم من خلق السموات و الارض لیقولن الله؛ و اگر از این کافران سؤال کنی آن کیست که آسمان ها و زمین را آفرید؟ جواب دهند، خداست»(لقمان/25) اگر از آنها پرسیده شود آفریننده آسمان ها و زمین کیست خواهند گفت: خدا. آنها بت ها را خالق و آفریننده نمی دانستند بلکه معبود می دانستند. غالب بت پرستان جهان چنین بوده اند. علیهذا فرضا آیین زردشتی را از نظر توحید ذاتی و افعالی، آیینی توحیدی بدانیم کافی نیست که از نظر عبادت و پرستش نیز توحیدی بدانیم.
عبادت زردشتیان از قدیم الایام در آتشکده و در پیشگاه آتش بوده است. ماهیت این عمل چیست؟ آیا اینها واقعا اهورامزدا را در حضور آتش می پرستند، یا خود آتش را؟ همچنان که عرب جاهلیت در عین اینکه می گفت «هؤلاء شفعاؤنا عند الله؛ (کافران) گویند: که این بتان نزد خدا شفیع ما هستند.» (یونس/18) اینها شفیعان و وسایط ما در نزد خدا هستند، اقرار داشت که آنها را می پرستند: «ما نعبدهم الا لیقربونا الی الله زلفی؛ ما این بتان را نمی پرستیم مگر برای اینکه ما را به درگاه خدا مقرب گردانند.» (زمر/3) ما اینها را نمی پرستیم جز برای اینکه ما را به خداوند متعال نزدیک کنند.
آتش در نزد ایرانیان:
آقای دکتر معین می گوید:«... زرتشتیان را نظر به همین تقدیس آتش، ایرانیان مسلمان آتش پرست و آذر پرست خوانده اند، در صورتی که آتش به منزله خدای ویژه یا رب النوع مستقل نبوده است، چنان که در میان آریائیان پیش از ظهور زردشت بوده، بلکه همان گونه که کعبه مورد ستایش مسلمانان است آتش نیز مورد توجه مزدیسنان بوده.» (مزدیسنا و ادب پارسی، ص386)
آتش به عنوان جوهر زندگانی موجودات
ایضا می گوید: «آتش در کمون کلیه موجودات و موالید طبیعت به ودیعت نهاده شده، جوهر زندگانی بشر و همه جانوران حرارت درونی یا غریزی است، منبع وجود و فعالیت افراد همین آتش است، آتش معنوی در نباتات و جمادات نیز ساری است.»
نسبت "شرک در خالقیت" و "شرک در عبادت"
آقای دکتر معین در این گفتار خود دچار همان اشتباهی شده است که قبلا به آن اشاره کردیم، ایشان شرک در عبادت را با شرک در خالقیت اشتباه کرده اند، خیال کرده اند که لازمه شرک در عبادت این است که آن چیزی که پرستش می شود در نظام آفرینش از نظر خلق و ایجاد مقامی داشته باشد و چون زردشتیان چنین مقامی در نظام آفرینش برای آتش قائل نبوده اند پس مشرک نبوده اند، اگر چنین است پس اعراب جاهلیت نیز مشرک نبوده اند، زیرا آنان نیز جز اینکه عملی که باید برای خدا صورت گیرد، یعنی نماز و قربانی، برای بت ها انجام می دادند کاری نمی کردند. آنها هرگز بت هبل یا عزی و غیره را رب النوع مستقل نمی دانستند. اشتباه دیگر ایشان این است که اگر چیزی وجودش خیلی مفید بود، مانعی ندارد بشر او را پرستش کند. آنچه زردشتیان در مورد آتش انجام می دهند تقدیس است نه تواضع و نه تعظیم ساده و نه قبله قرار دادن. تقدیس و تنزیه بودن یک عمل، کافی است برای اینکه عبادت شمرده شود، خواه توأم با اعتقاد صریح به مقام ربوبیت مطلقه و یا رب النوعی باشد و یا نباشد.
گذشته از این، بر خلاف ادعای آقای دکتر معین، زردشتیان برای آتش مقامی کمتر از رب النوع قائل نبوده و نیستند، برای آتش روحانیت و تأثیر معنوی و قدرت ماوراء الطبیعی قائل بوده و هستند.