نقش اسلام در پیشرفت هنر سخنوری

یک نظر درباره پیوند خطابه و اسلام، از جنبه تأثیر مستقیمی است که اسلام در تحول و پیشرفت خطابه کرده است. اسلام در فن خطابه تأثیر داشت، خطابه را بالا برد، جلو برد. عرب از فنونی که مربوط به زبان است یعنی شعر و خطابه و نویسندگی، شعر را البته داشت. عرب شاعر است. عرب جاهلیت شاعر بوده و هر چند از لحاظ معنا محدود بوده است، چون فکر و معلومات و اطلاعاتش محدود بوده است، ولی در حدود معنائی که در دستش بوده خوب شعر می گفته است. اما عرب در خطابه آنقدرها قوی نبوده است. با این همه اشعاری که از جاهلیت داریم، خطابه خیلی کم داریم، داریم ولی کم داریم. فن سومش که نویسندگی است اصلا از عرب جاهلیت هیچ اثر کتابت و نویسندگی باقی نمانده است، کتابی باقی نمانده که اثر و نوشته عرب جاهلیت باشد. اسلام که پیدا شد، در هر سه قسمت تأثیر کرد، در شعر تأثیر کرد یعنی به معنای شعر وسعت داد. اشعار اسلامی با اشعار جاهلی از لحاظ معنا بسیار متفاوت است. در خطابه تحول عظیم ایجاد کرد و کتابت و نویسندگی را ابداع کرد.
کتابی هست به نام "جمهره خطب العرب"، مجموعه ای است از خطب عرب در جاهلیت و در اسلام. اگر به خطبه های عرب جاهلی نگاه کنید از لحاظ معانی خیلی ساده و بسیط می بینید، اما همین که می رسید به اسلام، یک مرتبه یک جهش می بینید. خطبه ها و کلماتی از دوره جاهلیت از اکثم بن صیفی و از قیس بن ساعده ایادی خطیب معروف عرب نقل شده است. وقتی نگاه می کنید می بینید خیلی بسیط است. همین که وارد می شوید به اسلام خطابه های پیامبر اکرم (ص) را می بینید. می بینید طور دیگری است، معانی دیگری در کار آمده است، معارفی هست، معنویتی هست، مسائل اجتماعی هست، حکمتهای بزرگ است، مسائل اخلاقی هست؛ و اینها در خطابه های جاهلیت وجود نداشته است.
اسلام در هر سه قسمت تأثیر کرد. بدیهی است وقتی که قرآن کریم خود نمونه اعجاز بیان و فصاحت و بلاغت باشد و بیان را یکی از بزرگترین نعمت های الهی بشمارد:

«الرحمن علم القرآن خلق الانسان علمه البیان»؛ «خداوند رحمان قرآن را آموخت. انسان را آفرید. او را گفتن آموخت». (رحمن/4-1)
و وقتی که در اولین آیات نازل شده بر پیغمبر از قلم و کتابت و نویسندگی نام ببرد، خواه ناخواه هم در خطابه و بیان تحول به وجود می آید و هم فن کتابت رایج و شایع می گردد:

«اقرأ باسم ربک الذی خلق خلق الانسان من علق اقرأ و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم»؛ «بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از خون بسته ای آفرید. بخوان که پروردگارت از همه کریم تر است. همان که به وسیله قلم آموخت. به انسان آنچه نمی دانست آموخت». (علق/5-1)
بی جهت نبود که مسلمین، علوم زبان و بالاخص علم فصاحت و بلاغت را با قواعد مخصوصش ابتکار و ابداع کردند. به علاوه شخص رسول اکرم و همچنین امام علی (ع) اول خطیب به شمار می روند.