معنای کمک فرشتگان به مومنین در جنگ بدر

رابطه خداوند با فرشتگان
نظام فرماندهی و اطاعت در بین خدا و ملائکه، جنبه تکوینی و حقیقی دارد نه جنبه قرار دادی و اعتباری. فرمان خدا حرف نیست، ایجاد است و اطاعت ملائکه نیز متناسب با آن است. وقتی می گوییم به فرشتگان فرمان داده که چنین کنند معنایش این است که آنان را طوری ایجاد کرده که علت و فاعل باشند برای فعل و معلول مخصوص و معنای اطاعت ملائکه نیز همین علت و معلول تکوینی است. تشکیلات یاد شده، مبین یک نظام تکوینی است از همین جا است که قرآن کریم، تدبیر خلقت را گاهی به "خدا" نسبت می دهد و گاهی به فرشتگان. گاه می گوید: «یدبر الامر من السماء الی الارض؛ خدا کار را از آسمان به زمین تدبیر می کند و می فرستد» (سجده/5) و گاه می گوید: «فالمدبرات امرا؛ قسم به فرشتگان تدبیر کننده کار» (نازعات/5)
نصرت و یاری الهی
خداوند در قرآن کریم می فرماید: «هو الذی ایدک بنصره و بالمؤمنین؛ او کسی است که تو را به نصرت خویش و مومنان نیرو بخشید» (انفال/ 62). ای پیامبر! در گذشته همین جور بوده است که خداوند تو را یاری کرده است. ای پیغمبر! مگر در گذشته، تو را عده و عده ظاهری حمایت کرده است؟! در گذشته حامی تو تأیید الهی بود، بعد از این هم همین طور. خدا همان است که تو را با آن نصرتی که از آسمان نازل کرد (ظاهرا مقصود از نصرت آسمانی، نزول فرشتگان در جنگ بدر است) و به وسیله نیروهای زمینی که مؤمنین بودند یاری کرد؛ یعنی خدا تو را از آسمان و زمین یاری کرد بنابر این جای این نیست که ترس و بیمی در کار باشد. با اینکه سراسر قرآن توحید خالص است و همه جا صحبت از مشیت مطلق پروردگار است، ولی قرآن مسئله شرایط و اسباب را همیشه یادآوری می کند؛ یعنی شرائط و اسباب را صحیح می داند. نمی گوید خدا است که تو را تأیید کرد بدون سبب، سببش را ذکر می کند: تو را هم از راه اسباب آسمانی تأیید کرد که نزول آن ارواح فرشتگان بود و هم از راه اسباب زمینی، یعنی به وسیله نفرات با ایمان (بالمؤمنین).
نصرت الهی در جنگ بدر و یاری فرشتگان
خداوند راجع به جنگ بدر در آیه 9 و 10 سوره انفال می فرماید: «اذ تستغیثون ربکم فاستجاب لکم انی ممدکم بالف من الملائکه مردفین* و ما جعله الله الا بشری و لتطمئن به قلوبکم و ماالنصر الا من عند الله ان الله عزیز حکیم؛ به خاطر بیاورید زمانى را (که از شدت ناراحتى در میدان بدر) از پروردگارتان تقاضاى کمک مى کردید و او تقاضاى شما را پذیرفت و گفت من شما را با یک هزار از فرشتگان که پشت سر هم فرود مى آیند یارى مى کنم. ولى خداوند این را تنها براى شادى و اطمینان قلب شما قرار داد و گرنه پیروزى جز از طرف خدا نیست و خداوند توانا و حکیم است». «اذ یغشیکم النعاس امنة منه و ینزل علیکم من السماء ماء لیطهرکم به و یذهب عنکم رجز الشیطان و لیربط علی قلوبکم و یثبت به الاقدام* اذ یوحی ربک الی الملائکه انی معکم فثبتوا الذین ءامنوا سالقی فی قلوب الذین کفروا الرعب فاضربوا فوق الاعناق و اضربوا منهم کل بنان؛ (و به خاطر بیاورید) هنگامى را که خواب سبکى که مایه آرامش از ناحیه خدا بود شما را فرو گرفت و آبى از آسمان براى شما فرو فرستاد تا با آن شما را پاک و پلیدى شیطان را از شما دور سازد و دل هاى شما را محکم و گام ها را با آن ثابت دارد. موقعى را که پروردگارت به فرشتگانى وحى کرد من با شما هستم، پس کسانى را که ایمان آورده اند ثابت قدم بدارید. به زودى در دل هاى کافران ترس و وحشت مى افکنم و بر فراز گردن هاشان بزنید و سر انگشتانشان را قطع کنید.» (انفال/11-12)
این آیات به قسمت هاى حساسى از جنگ بدر و نعمت هاى گوناگونى که خداوند در این صحنه خطرناک نصیب مسلمانان کرد اشاره مى کند تا حس اطاعت و شکرگزارى آنها را برانگیزد و راه را به سوى پیروزی ها و پیشرفت هاى آینده در برابر آنها بگشاید. نخست به یارى فرشتگان اشاره کرده مى گوید به خاطر بیاورید زمانى را که از شدت وحشت و اضطراب که از کثرت نفرات دشمن و فزونى تجهیزات جنگى آنها براى شما پیش آمده بود، به خدا پناه بردید و دست حاجت به سوى او دراز کردید و از وى تقاضاى کمک نمودید. در این هنگام خداوند تقاضاى شما را پذیرفت و فرمود من شما را با یک هزار نفر از فرشتگان که پشت سر هم فرود مى آیند، کمک و یارى مى کنم. مردفین از ماده ارداف به معنى پشت سر هم قرار گرفتن است، بنابر این مفهوم این کلمه این مى شود که فرشتگان پشت سر یکدیگر براى یارى مسلمانان فرود آمدند. این احتمال نیز در معنى آیه داده شده است که منظور این است که این گروه هزار نفرى گروه هاى متعدد دیگرى را پشت سر داشتند و به این ترتیب با آیه 124 سوره آل عمران که مى گوید «پیامبر به مؤمنان مى گفت: آیا کافى نیست که خداوند شما را به سه هزار نفر از فرشتگان یارى کند» تطبیق مى نماید. ولى ظاهر این است که عدد فرشتگان در بدر یک هزار نفر بوده است و مردفین صفت آن یک هزار نفر است، و آیه سوره آل عمران وعده اى بوده است به مسلمانان که حتى اگر لازم شود خداوند عدد بیشترى را به یارى شما مى فرستد. سپس براى اینکه کسى خیال نکند پیروزى به دست فرشتگان و مانند آنها است، مى گوید خداوند این کار را فقط براى بشارت و اطمینان قلب شما قرار داد و گرنه پیروزى جز از ناحیه خداوند نیست و ما فوق همه این اسباب ظاهرى و باطنى اراده و مشیت او است زیرا خداوند آنچنان قادر و قوى است که هیچکس نمى تواند در برابر اراده و ایستادگى کند و آنچنان حکیم و دانا است که یارى خود را جز در مورد افراد شایسته قرار نخواهد داد.
آیا فرشتگان جنگیدند؟
در میان مفسران در این زمینه گفتگوى بسیار شده است، بعضى معتقدند که فرشتگان رسما وارد صحنه نبرد شدند و با سلاح هاى مخصوص به خود به لشکر دشمن حمله کردند و عده اى از آنها را به خاک افکندند، پاره اى از روایات را نیز در این زمینه نقل کرده اند. ولى قرائنى در دست است که نشان مى دهد نظر گروه دوم که مى گویند: فرشتگان تنها براى دلگرمى و تقویت روحیه مؤمنان نازل شدند، به واقع نزدیک تر است. زیرا اولا در آیه فرمود که اینها تمام براى اطمینان قلب شما بوده است که با احساس این پشت گرمى بهتر مبارزه کنید، نه اینکه آنها اقدام به جنگ کرده باشند. ثانیا اگر بنا شود فرشتگان، شجاعانه سربازان دشمن را به خاک افکنده باشند چه فضیلتى براى مجاهدین بدر باقى خواهد ماند که این همه در روایات از آنها سخن به میان آمده است. ثالثا تعداد مقتولین بدر 70 نفر بودند که قسمت مهمى از آنها با شمشیر امام علی علیه السلام به خاک افتادند و قسمت دیگرى به دست جنگجویان اسلام که غالبا قاتلین آنها در تاریخ به نام ذکر شده اند. بنابر این چه باقى مى ماند براى فرشتگان و چه کسى را آنها به خاک انداختند. سپس دومین نعمت خود را به مؤمنان یادآور مى شود و مى گوید به خاطر بیاورید هنگامى را که خواب سبکى شما را فرو گرفت که مایه آرامش و امنیت روح و جسم شما از ناحیه خداوند گردید. «یغشى» از ماده غشیان به معنى پوشاندن و احاطه کردن است، گویى خواب همچون پرده اى بر آنها افکنده شد و آنها را پوشاند.
در جای دیگر خداوند می فرماید: «یأیها الذین ءامنوا اذکروا نعمة الله علیکم إذ جاءتکم جنود فأرسلنا علیهم ریحا و جنودا لم تروها و کان الله بما تعملون بصیرا؛ اى کسانى که ایمان آورده اید نعمت خدا را بر خودتان به یاد آورید در آن هنگام که لشکرهاى عظیمى به سراغ شما آمدند، ولى ما باد و طوفان سختى بر آنها فرستادیم و لشکریانى که آنها را نمى دیدید (و به این وسیله آنها را در هم شکستیم) و خداوند به آنچه انجام مى دهید بینا است» (احزاب/9) منظور از «جنودا لم تروها» که به یارى مسلمانان آمدند همان فرشتگانى است که یارى آنها نسبت به مؤمنان در غزوه بدر نیز صریحا در قرآن مجید آمده است ولى همانگونه که در آیه 9 سوره انفال اشاره شده دلیلى در دست نیست که فرشتگان، این جنود الهى ناپیدا، رسما وارد میدان و مشغول جنگ شده باشند، بلکه قرائنى در دست است که نشان مى دهد آنها براى تقویت روحیه مؤمنان و دلگرمى آنان نازل گشته اند.
علائم مومنین حقیقی و پاداش آنها از نظر قرآن
قران در آیه 74 از سوره انفال می فرماید: «و الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل الله و الذین آووا و نصروا اولئک هم المؤمنون حقا لهم مغفره و رزق کریم» بار دیگر از مهاجرین و انصار تجلیل و تعظیم می کند: «آن با ایمانان، آن مهاجران، آن مجاهدان در راه خدا، و این انصار که پناه دادند و یاری کردند آنها را، اینها مؤمنین حقیقی هستند.» معلوم می شود که وقتی انسان پاکباخته شد، در راه ایمان و عقیده خودش از همه چیز گذشت، علامت این است که مؤمن حقیقی است. «لهم مغفره و رزق کریم» خدا گذشته های اینها را می آمرزد و روزی بزرگواری به اینها عنایت می کند. مقصود از روزی فقط خورد و خوراک نیست، یعنی نعمت هایی آنچنان بزرگوارانه به اینها عنایت می کند که شما تصورش را نمی کنید.
مومنین غیر مهاجر در صدر اسلام
مسلمانانی بودند که در مکه بودند. اینها مسلمان بودند اما مهاجرت نکردند، ماندند در مکه، در بلاد کفر (آنوقت مکه بلد کفر بود) در واقع همت آن برادران مسلمان را نداشتند. آن برادران مسلمان همان گونه که گفتم همه چیز را رها کردند و احیانا به این شکل در آمدند که پسر آمد به مدینه در صف مسلمین در حالی که پدر در مکه بود در صف کفار و در جنگ هایی که پیش می آمد پسر و پدر به روی یکدیگر شمشیر می کشیدند، برادر به روی برادر شمشیر می کشید، خویشاوندان نزدیک دیگر به روی یکدیگر شمشیر می کشیدند ولی اینها نیامدند، در بلاد کفر ماندند، اما ایمان خودشان را هم حفظ کردند یعنی مسلمان باقی ماندند ولی مهاجرت نکردند، این وظیفه بسیار بزرگ را انجام ندادند.