افعال انسان، جزای اعمال او در قیامت

در بین بزرگان بحث است در اینکه آیا آنچه در قیامت به واسطه پاداش اعمال انسان به انسان میرسد، یک امر خارجی است که به عنوان مزد و جزا داده می شود و یا اینکه تجسّم اعمال و عین بروز و ظهور کردار اوست؟ از آیات قرآن و روایات وارده از ائمّه معصومین استفاده می شود که جزای اعمال، از اعمال خارج نیست و بلکه نفس تجسّم اعمال و بروز و ظهور خود افعال است. و مرحوم صدرالمتألّهین در مواضع بسیاری چه در «اسفار» و چه در سایر کتب خود این مطلب را مُبرهن ساخته است. و لذا در روز قیامت انسان حجّتی بر خداوند نمی تواند اقامه کند، بلکه حجّت خداوند پیوسته بر انسان تمام است چون انسان نفس عمل خود را می نگرد، و بهشت و دوزخ عین کردار اوست که به صورت های ملکوتی جلوه کرده اند؛ «وَ مَا رَبُّکَ بظلام لِلْعَبِیدِ؛ و پروردگار تو هیچگاه بر بندگان خود ستم روا نمیدارد» (فصلت/ 46). در این صورت که انسان می بیند وَقود و آتشگیرانه جهنّم نفس مدرکات قلب او و نیّات باطل اوست و بهشت و حورالعین و رِضْوَانٌ مِنَ اللَهِ أَکْبَرُ، نفس پدیده های ذهنی و خلوص و اخلاص اوست، دیگر در نزد خداوند چه حجّتی می تواند اقامه کند و چگونه خدا را محکوم گرداند؟
امیرالمؤمنین (ع) در دعائی که به کُمَیل بن زیاد نَخَعی تعلیم فرمودند، به درگاه خداوند عرضه میدارد: «فَلَکَ الْحُجَّةُ عَلَیَّ فِی جَمِیعِ ذَلِکَ، وَ لاَ حُجَّةَ لِی فِی مَا جَرَی عَلَیَّ فِیهِ قَضَآؤُکَ؛ در تمام این امور، ای پروردگار من! حجّت برای تست که بر من اقامه می فرمایی! و در آنچه از قضا و قدر و احکام تو بر من جاری شده است، من حجّتی بر تو ندارم».