روش شناخت مردم و احتیاط در دوستی با آنها

شهید مطهری در کتاب خود می نویسد: «در زمان سابق که برای تحصیل به نجف اشرف مشرف بودم یکی از مراجع علما روزی در مجلسی که سخن از شیعه و طرز تفکر شیعی به میان آمد گفت: من در چندین سال قبل در کنگره و سمیناری که از مذاهب اسلامی در «جامع الازهر» مصر تشکیل شد و علمای مذاهب اسلام از جمیع کشورها حضور داشتند و من هم به عنوان نماینده علمای نجف در آنجا شرکت کردم، در ضمن بیان و معرفی مذهب و مکتب تشیع در خطابه ای که در آنجا ایراد کردم، روایت ذیل را که از امام سجاد (ع) منقول است، مفصلا خواندم و شرح دادم؛ بسیار مورد تحسین و تقدیر قرار گرفت و مورد اعجاب همگی شد که در مکتب شیعه چنین ریزه کاری های دقیق و عمیق برای تربیت یافتگان این مکتب وجود دارد و تا این حد برای تصفیه و تطهیر آنان موشکافی و تحقیق از طرف امامانشان به عمل آمده است.»
شیخ طبرسی (ره) با سند خود از تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) از حضرت امام رضا (ع) از حضرت امام زین العابدین (ع) روایت کرده که آن حضرت فرمودند:
«اگر مردی را ببینید که طریقه و روش او نیکوست و گفتار خود را آهسته و آرام نموده و سخن خود را ضعیف و ملایم نشان دهد و در کارها و حرکاتش خود را خاضع و فروتن جلوه دهد، فورا به او گرایش پیدا نکنید! دست نگاه دارید، توقف کنید که شما را گول نزند! زیرا چه بسیار کسانی هستند که به علت سستی نیت و پستی هویت و ترسو بودن دلشان از رسیدن به دنیا و ارتکاب کارهای حرام عاجز مانده اند.
و بدین جهت دین را دام وصول به دنیا و وسیله صید وصول به مادیات و شهوات قرار می دهند، مردم را به ظاهر آراسته خود می فریبند و چنانچه به چیز حرامی دست یابند با تمام مشقت و تکلف خود را بدان می رسانند و دست می آلایند.
و اگر دیدند که آن مرد از مال حرام اجتناب می ورزد و دست بدان نمی آلاید، پس باز صبر کنید! و در گرایش به او مبادرت نکنید که شما را فریب ندهد! چون خواسته ها و تمایلات نفسانی مردم مختلف است، زیرا که چه بسیاری از مردم از به دست آوردن مال حرام گر چه فراوان باشد دوری می کنند، ولیکن اراده خود را از راه زنا و اعمال شنیعه باز نمی دارند و نفس خود را بر ورود بر یک زن زشت کریه المنظر فرود آورده و از راه حرام با او آمیزش می کنند و اگر آن مرد را چنین یافتید که از این عمل زشت هم دوری می کند، باز شکیبا باشید! و در گرایش به او شتاب نکنید، که مبادا شما را گول زند! تا خوب بنگرید که گره و بستگی عقلانی او چطور است و مرکز تصمیم گیری تفکیری او چگونه است، چون بسیاری از مردم هستند که از روی آوردن به دنیا و ارتکاب محرمات و وصول به اموال حرام و اعمال آمیزشی جنسی خودداری نموده و عفت به خرج می دهند، ولیکن دارای عقل متین و فکری استوار نیستند.
و بنابراین مفسدۀ کارهایی را که انجام می دهند بیش از مصلحت آنست، چون بر پایه جهالتی که دارند مفسده ای می آفرینند بیشتر از مصلحتی که پدیده عقل و درایتشان است و اگر عقل او را نیز متین و استوار یافتید! باز زود اقدام بر پیروی و تبعیت نکنید! تا آنکه او را بنگرید که آیا با هوای نفس خود متحد شده و علیه عقلش قیام کرده است و یا آنکه با عقلش متحد شده و با هم علیه هوای نفس اماره به پا خاسته اند و دیگر ببینید که آیا نسبت به ریاست های باطله دنیویه اشتیاق و رغبت دارد، یا آنکه بی رغبت و میل است، چون در میان توده مردم افرادی یافت می شوند که هم دنیا و هم آخرت، هر دو باخته اند؛ دنیا را برای وصول به دنیا ترک گفته اند و پنداشته اند که لذت ریاست های باطل از لذت اموال حرام و نعمت های مباح و حلال بیشتر است و بنابراین برای نیل به ریاست های باطل از همه اینها گذشته اند و اگر به آنها گفته شود: از خدا بپرهیز! مقام خودخواهی و عزت کاذب او را به گناه می کشد پس جهنم برای او بس است و حقا بد محل آرامشی است. این چنین فردی چون آدم یک چشمی، پیوسته در امور بدون بصیرت و درایت است و اولین گامی که به باطل بردارد، او را به آخرین مراتب خسران و زیان می کشاند.
و پس از آنکه نمی تواند به منویات خود برسد، پروردگارش او را در طغیان و سرکشی ممتد می برد و در این صورت آنچه را که خدا حرام کرده است حلال می شمرد و آنچه را که خدا حلال کرده است حرام می شمرد و اگر ریاست باطلش که به دنبالش می رود و برای وصول به آن خود را به مهالک انداخته و به شقاوت رسانده است سالم بماند، باکی در از بین رفتن دینش ندارد؛ پس این افراد کسانی هستند که خدا بر آنها غضب نموده و به آنان صلای دور باش زده و عذاب ذلت آمیز و تحقیر انگیز برایشان مهیا ساخته است.
ولیکن مرد، تمام مرد، نیکو مرد آن کسی است که هوای نفس و درخواست خود را تابع امر خدا نموده است و قوای خود را در راه رضای خدا مبذول داشته است و ذلت را با وجود داشتن حق، به عزت ابدیه نزدیک تر می یابد، از عزتی که با باطل به دست می آید و به یقین می داند که گرفتاری های کم و ناچیز دنیا که برای رضای خدا آنها را تحمل می کند، او را به دوام نعمت های ابدیه خداوند در بهشتی که خرابی و فنا و نیستی ندارد خواهد رسانید و نیز می داند که اگر از هوای نفس اماره خود پیروی کند، بسیاری خوشی هایی که در دنیا می برد او را به عذاب ابدیه خداوند که زوال و انقطاع ندارد خواهد کشانید.
پس بنابراین بدانید که مرد تمام عیار چنین مردی است، مرد نیکو و پسندیده و استوار چنین مردی است؛ پس حتما به او تمسک کنید! و به رویه و منهاج و سیره او اقتدا نمایید! و به وسیله او به سوی پروردگارتان متوسل شوید! چون درخواست و دعای او رد نمی شود و طلب و خواهش او دچار حرمان نمی گردد.»