مانی

مانی، پیامبر، در سال 216 در تیسفون به دنیا آمد و پیام آور مانویت بود. او توسط موبدان مورد خشم قرار گرفت ولی توسط مادر شاپور حمایت شد و رشد کرد. او در نهایت در زمان بهرام دوم در گذشت.

آیین مانی
مانی گرایی ترکیبی است از آیین های مسیحیت، بودایی و زرتشتی که مانی (پسر فاتک) آن را بنیان گذاشت. مانی بر این عقیده است که جهان بر مبنای روشنایی و تاریکی است و از همین رو است که خوبی و بدی وجود دارد، همچنین پیروان این آیین باور دارند که در نهایت روشنایی (خوبی) است که چیره خواهد شد و همه جا را فرا می گیرد. این آیین در ایران دوران ساسانیان مخصوصا در دوره پادشاهی یک ساله هرمز هواخواهان و پیروانی داشته است. پیروان مانی در زمان بهرام محکوم به مرگ گشتند.

عقاید مانوی
مانی منبع وجود جهان را در دو اصل می داند. به عبارتی وی معتقد بود که آغاز جهان با دو اصل بوده یکی «نیکی» و دیگری «شر». خدا نماینده نیکی و هیولا مظهر شر. این گونه است که متوجه شباهتی خاص میان مانی و آئین زردشت می شویم. مانی هم چنین یکی از ابزار مهم تبلیغی خود را کتابت می دانست، بر خلاف سنت شفاهی رایج در ایران. آثار اصلی مانوی که متعلق به مانی شمرده می شود، هفت اثر بود که به زبان آرامی شرقی، زبان محلی مانی، نوشته شده بود: اونجیلون زیندگ (انجیل زنده)، نیان زینده گان (گنج زنده گی)، رسالات، رازان (اسرار)، کوان (غولان)، دیبان (دیوان، نامه ها)، مزامیر و نیایش ها. همان طور که می بینیم نام یکی از آثار مانی، انجیل زنده است، از آن رو که مانی خود را به منزله ی حواری مسیح و ادامه دهنده ی راه او می دانست. در نظر او، انجیل مسیحیان دست برده شده و انجیلی که خود آورده، انجیل زنده بود. این هفت کتاب، کتاب های آیینی مانوی به شمار می آیند. افزون بر این ها، مانی کتابی به فارسی به نام «شاپورگان» داشت که به زبان فارسی میانه نگاشته و در آن چکیده ی اندیشه های خود را برای شاپور اول ساسانی بیان کرده بود. مانی به یاری برادران شاپور، «پیروز» و «مهرشاه» که به آیین مانی گرویده بودند، توانست سه بار به حضور شاپور پذیرفته شود. ابن ندیم در الفهرست نخستین دیدار آن ها را در روز یکشنبه اولین روز ماه نیسان که آفتاب در برج حمل بود، یاد می کند و می نویسد این تاریخ برابر با روز تاج گذاری شاپور بود و در این دیدار، مانی «شاپورگان» را که تنها کتابش به زبان فارسی میانه است، تقدیم شاپور می کند. در نوشته های مانوی آمده که شاپور سخت تحت تأثیر پیام مانی قرار گرفت و به او اجازه داد آزادانه در سراسر ایران تبلیغ کند و به این ترتیب، مانی سال ها جزو ملازمان شاپور شد و حتی در لشکر کشی شاپور در جنگ با والرین، امپراتور روم، چونان کرتیر موبد در کنار او بود، موبدی که بعدها از دشمنان سرسخت مانی و موجب دست گیری و محاکمه ی وی شد.
کتاب دیگر مانی کفالایا یا سخن رانی هاست که مجموعه ی گفتارها و تا حدودی پیش گویی های مانی ست. اشعار و ترانه ها و زمزمه های مانوی از شاه کارهای ادبی آن زمان به حساب می آید. سرود مروارید مانی که تازه یافته شده است، منظومه یی عارفانه و دل نشین است. اما مشهور ترین کتاب مانی آردهنگ است که در فارسی ارتنگ و ارژنگ خوانده می شود و سراسر تصویری ست. مانی تمام اساطیر مانوی، داستان آفرینش و اصول اعتقادی آیین خود را در این کتاب به تصویر کشیده است. مانی بر این باور بود که سخنان اش باید به گونه یی بیان شود که برای همه ی مردم قابل فهم باشد. کتاب آردهنگ را می توان ابتکار مانی برای تکمیل آموزش آیین خود به توده ی مردم به ویژه کم سوادان و بی سوادان دانست. این کتاب شاه کاری هنری بود از هنر خاص مانویان که با کوچ آنان به چین بر هنر این سر زمین تأثیراتی شگرف بر جای گذاشت. با آن که تنها یک کتاب مانی مصور گفته شده، اما در سایر کتاب ها نیز برای پرهیز از یک نواختی تزییناتی در حاشیه ی نوشته ها و حتی استفاده از رنگ های مختلف دیده می شود. وی در خط فارسی اصلاحات زیادی انجام داد. وی در شصت و یک سالگی در زندان و زنجیر در گذشت.