نظرات مختلف در مورد زمان تشریع حکم زکات

در مورد زمان تشریع حکم زکات، نظرات مختلف است و هر کدام بر اساس آیه ای از قرآن نظری خاص را ارائه داده اند. خداوند در قرآن می فرماید: «و تکونوا شهداء على الناس فأقیموا الصلوة و ءاتوا الزکوة و اعتصموا بالله هو مولاکم فنعم المولى و نعم النصیر» (حج/آیه 78)؛ «و شما گواهان بر مردم، بنابراین نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید و به خدا تمسک جوئید که او مولا و سرپرست شماست چه مولاى خوب و چه یار و یاور شایسته اى». این سوره در مکه نازل شده، ولى بعضى از مفسران نوشته اند که بعضى از آیات این سوره در مدینه نازل شده است، وجود آیه زکات در آن براى بعضى این فکر را به وجود آورده که تمام این سوره نمى تواند در مکه نازل شده باشد، چرا که مى دانیم زکات نخستین بار در مدینه تشریع شد و به دنبال نزول آیه «خذ من اموالهم صدقة ...» (توبه/آیه 103).

پیامبر اکرم (ص) فرمان داد ماموران جمع زکات به اطراف بروند و از مردم زکات بگیرند. ولی باید توجه داشت که زکات مفهوم وسیعى دارد که واجب و مستحب را شامل مى شود، و معنى آن منحصر به زکات واجب نیست، لذا در روایات مى خوانیم که نماز و زکات همیشه با هم بوده است. به عقیده بعضى از دانشمندان زکات در مکه نیز واجب بوده، ولى به صورت اجمالى و سر بسته، یعنى هر کس موظف بوده مقدارى از اموال خود را به نیازمندان بدهد. ولى در مدینه که حکومت اسلامى تشکیل شد زکات تحت برنامه دقیقى قرار گرفت و براى آن نصاب بندى شد و پیامبر (ص) ماموران جمع زکات را به هر سو فرستاد تا از مردم زکات بگیرند. و نیز خداوند می فرماید: «و ءاخرون یقتلون فى سبیل الله فاقرءوا ما تیسر منه و أقیموا الصلوة و ءاتوا الزکوة و أقرضوا الله قرضا حسنا و ما تقدموا لأنفسکم من خیر تجدوه عند الله هو خیرا و أعظم أجرا و استغفروا الله إن الله غفور رحیم» (جن/آیه 20)؛ «و گروهى دیگرى در راه خدا جهاد مى کنند، پس آن مقدار که براى شما ممکن است از آن تلاوت کنید، و نماز را بر پا دارید و زکات ادا کنید، و به خدا قرض الحسنه دهید، (در راه او انفاق نمائید) و بدانید آنچه را از کارهاى خیر براى خود از پیش مى فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت، و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند غفور و رحیم است». این چهار دستور، نماز، زکات، انفاق هاى مستحبى، و استغفار به ضمیمه دستور تلاوت و تدبر در قرآن که در جمله هاى قبل آمده بود مجموعا یک برنامه کامل خود سازى را تشکیل مى دهد که در هر عصر و زمان به خصوص در آغاز اسلام تاثیر انکار ناپذیرى داشته و دارد. منظور از نماز در اینجا نمازهاى واجب پنجگانه و منظور از زکات، زکات واجب است، منظور از دادن قرض الحسنه به خداوند همان انفاقهاى مستحبى است، و این بزرگوارانه ترین تعبیرى است که در این زمینه تصور مى شود، چرا که مالک تمام ملکها، از کسى که مطلقا چیزى از خود ندارد قرض مى طلبد، تا از این طریق او را تشویق به انفاق و ایثار و کسب فضیلت این عمل خیر کند، و از این طریق تربیت شود و تکامل یابد.

ذکر استغفار در پایان این دستورات ممکن است اشاره به این باشد که مبادا با انجام این طاعات خود را انسان کاملى بدانید و به اصطلاح طلبکار تصور کنید، بلکه همواره باید خود را مقصر بشمرید، و عذر به درگاه خدا آورید، و نه سزاوار خداوندیش، کس نتواند که بجا آورد. بعضى از مفسران معتقدند تکیه روى این دستورات به خاطر آن است که تصور نشود اگر تخفیفى درباره قیام شبانه و تلاوت قرآن قائل شده به سایر برنامه ها و دستورات دینى نیز سرایت مى کند بلکه آنها همچنان به قوت خود باقى است. ضمنا ذکر زکات واجب را در اینجا دلیل دیگرى بر مدنى بودن این آیه گرفته اند، زیرا حکم زکات در مدینه نازل شد نه در مکه، ولى بعضى گفته اند اصل زکات در مکه نازل شد، اما نصاب و مقدارى براى آن بیان نگردیده بود، آنچه در مدینه تشریع شد مساله نصاب و مقدار زکات بود. به هر حال از آیات مختلف قرآن از جمله آیه 156 سوره اعراف، و آیه 3 سوره نمل، و آیه 4 سوره لقمان، و آیه 7 سوره فصلت که همه از سوره هاى مکى هستند، چنین استفاده مى شود که حکم وجوب زکات در مکه نازل شده است، و مسلمانان موظف به انجام این وظیفه اسلامى بوده اند، ولى به هنگامى که پیامبر (ص)، به مدینه آمد و پایه حکومت اسلامى را گذارد و طبعا نیاز به تشکیل بیت المال پیدا کرد، از طرف خداوند ماموریت یافت که زکات را از مردم شخصا بگیرد، نه اینکه خودشان به میل و نظر خود در مصارف آن صرف کنند.

آیه شریفه خذ من اموالهم صدقة ... (توبه/آیه 103)، در این هنگام نازل شد، و مشهور این است که این در سال دوم هجرت بود، سپس مصارف زکات به طور دقیق در آیه مورد بحث که آیه 60 سوره توبه است بیان گردید، و جاى تعجب نیست که تشریع اخذ زکات در آیه 103 باشد و ذکر مصارف آن که مى گویند در سال نهم هجرت نازل شده در آیه 60، زیرا مى دانیم آیات قرآن بر طبق تاریخ نزول جمع آورى نشده، بلکه به فرمان پیامبر (ص) هر کدام در مورد مناسب قرار داده شده است.