امام الحرمین

ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله بن یوسف امام‌الحرمین جوینی، ملقب به ضیاء‌الدین و مشهور به امام‌الحرمین، متکلم، اصولی و فقیه شافعی اشعری، متولد 478-419 هـ ق در نیشابور. پدرش رکن‌ الاسلام ابومحمد جوینی و عمویش علی‌بن یوسف هر دو از علما فقهای بزرگ عصر خود بودند. در کودکی در محضر پدرش یادگیری فقه را آغاز کرد تا آنجا که تمامی تألیفات او را بازبینی کرد و بر تحقیقات پدرش افزود. چون پدرش درگذشت در بیست سالگی بر کرسی تدریس نشست. او از استاد ابوالقاسم اسکافی اسفراینی در مدرسهٔ بیهقی علم اصول را آموخت و از ابونعیم اصفهانی کسب فیض نمود و اجازه دریافت کرد. بر اثر تعصبات و دشمنی‌هائی که به تحریک عبدالملک کندری بر ضد شیعه و اشاعره می‌شد، به بغداد رفت و در آنجا با علماء برزگ ملاقات کرد. وی سپس به حجاز رفت و نزدیک چهل سال در مکه و مدینه مجاورت گزید و تمامی مسائل فقه را موافق هر کدام از مذاهب اربعه که سؤال می‌کردند فتوی می‌داد و پاسخ می‌نوشت، به همین جهت به امام‌الحرمین مشهور شد. در اوایل سلطنت آلب ارسلان سلجوقی به نیشابور بازگشت. خواجه نظام‌الملک مدرسهٔ نظامیه را در آن شهر برای وی بنا نهاد و ریاست عالیه و علمیه را در اختیار وی قرار داد و تا سی‌سال، در کمال استقلال، تمامی امور مذهبی را بر عهده داشت. وی تا پایان عمر در نظامیهٔ نیشابور به تدریس پرداخت. اکابر فضلای آن دیار در درسش حاضر می‌شدند و هر روزه متجاوز از سیصد فقیه در برابرش می‌نشستند. مجموع شاگردان وی را چهار صد تن نوشته‌اند که از آن میان می‌توان از ابوحامد غزالی، شمس‌ الاسلام عمادالدین کیای هراسی، ابوالمظفر ابیوردی، ابوالقاسم حکمی، ابوالقاسم انصاری، ابوالمظفر خوافی، زاهر شحامی، احمدبن سهل مسجدی، ابوعبدالله فراوی، نام برد. چون بیمار شد او را به ده زادگاهش بشتنقان که از اعتدال هوا برخوردار بود منتقل کردند وی در همان‌ جا درگذشت. جنازه‌اش را به نیشابور آوردند و در همان‌جا در جوار مزار تلاجرد دفن کردند.
به گفتهٔ ابن خلکان چند سال بعد پیکرش را به کربلا انتقال دادند. شاگردانش در مرگ او قلم و دوات را شکستند و یک ‌سال در سوگش نشستند. باخزری می‌گوید: امام‌الحرمین در فقه همچون شافعی، در ادبیات همچون اصمعی، در وعظ همچون حسن بصری بود. برخی از آثار وی: "ارشاد" در اصول دین؛ "الاسالیب فی الخلاف‌الغیابی"؛ "البرهان"، در اصول فقه؛ "تلخیص‌التقریب"؛ "الشامل"، در اصول دین، بر اساس مذهب اشاعره؛ "نهایهٔ‌المطلب فی درایهٔ‌المذهب"، در فقه شافعی، ۱۲ مجلد؛ "غیاث‌المم"، در امامت؛ "غنیهٔ‌المسترشدین"، در خلاف؛ "مغیث‌الخلق فی اختیار الاحق"، در اصول، "الورقات"، در اصول فقه؛ "العقیدهٔ‌النظامیهٔ" یا "الرسالهٔ‌النظامیهٔ.”
عبدالملک بن ابو محمد عبدالله بن یوسف بن عبدالله جوینی معروف به امام الحرمین و مکنی به ابوالمعالی، متکلم و دانشمند بسیار مشهور قرن پنجم محسوب میشود. وی نزد پدر خود که از علمای بزرگ و پیشوای زمان خود بود، به تحصیل دانش مشغول بود. علاوه بر این، نزد ابونعیم اصفهانی، ابوالقاسم اسفراینی، سهل بن محمد صعلوکی، ابی بکر مروزی و... تحصیل کرد و سرانجام به مراتب بالای دینی و علمی دست یافت. جوینی حدود 4 سال از عمرش را در مکه و مدینه گذراند. در این مدت وی در کنار کعبه و کنار مسجدالنبی به تدریس، صدور فتوی و ارشاد مردم مشغول بود، به همین دلیل وی را «امام الحرمین» نامیدند. نوشته اند یکی از دلایل سکونت جوینی در مکه و مدینه، غوغایی بود که در اثر درگیری های متعدد اشعری ها و معتزلی ها در خراسان پدید آمد و جوینی نتوانست غوغا و آزار را تحمل کند. جوینی در زمان فرمانروایی الب ارسلان و در زمان وزارت خواجه نظام الملک به نیشابور بازگشت. خواجه نظام الملک، مدرسه نظامیه نیشابور را برای جوینی بنا کرد تا وی در آنجا به تدریس، تربیت شاگردان و تبلیغ و پژوهش های علمی و دینی مشغول شود. جوینی پس از سی سال به طور مداوم به تدریس و پژوهش پرداخت و تمام این مدت، بازار خطابه ها و منبرها و نماز جماعت او گرم و پر رونق بود. بطوری که هر روز بیش از 400 نفر در مجلس جوینی حاضر می شدند. علاوه بر این، فرزندان بسیاری از بزرگان حکومتی آن روزگار در مجلس وعظ و درسش شرکت می کردند.
جوینی شاگردان زیادی تربیت کرد. بسیاری از علما و دانشمندان قرن پنجم از شاگردان جوینی محسوب می شوند. یکی از مشهورترین شاگردانش، امام محمد غزالی است و برخی دیگر عبارتند از: کیای هراسی، ابوالمظفر خوافی، ابوالمظفر ابیوردی، ابوالقاسم حاکمی، ابوالقاسم انصاری و...
خانواده ای که جوینی از آن برخاسته بود، غالبا اهل فضل و دانش بودند. علاوه بر پدرش، عمویش و برخی خویشان دیگرش نیز در زمره اهل فضل و دانش قرار داشتند. جوینی پس از آن که سال های طولانی بدون هیچ رقیبی در نظامیه نیشابور تدریس کرد، سرانجام روز چهارشنبه 25 ربیع الثانی دیده از جهان فرو بست.