تدبیر و تدبر در قرآن

در حدود 730 آیه در قرآن مجید، انواع، ابعاد، وسایل، انگیزه ها و نتایج شناخت را مطرح کرده است. این فراوانی و تأکید آیات درباره ی شناخت و مسائل مربوط به آن، نه برای آن است که مردم بنشینند و درباره ی این پدیده و مسائل مربوط به آن به طور حرفه ای و تجریدی بیندیشند و انرژی های گرانبهای مغزی و روانی خود را در توصیف و استدلال به طرح یک عده مفاهیم انتزاعی محض و غیر قابل بهره برداری در حیات معقول مستهلک کنند، بلکه فراوانی آیات و تأکید آن ها در مسائل مربوط به شناخت، هیچ هدفی جز تفسیر و توجیه حیات معقول ندارد. به این معنی که اگر هر فرد و جامعه ای بخواهد از یک حیات معقول و بنا به فرموده ی قرآن از حیات طیبه (زندگی پاک) برخوردار شود، حتما و بالضروره باید رابطه ی خود را با شناخت و انواع و ابعاد، وسایل و انگیزه ها و نتایج آن با منطق واقعی آن حیات تصفیه کند. به عبارت دیگر شناخت از دیدگاه قرآن آن روشنایی است که حیات معقول آدمی را تفسیر می کند و آن را از زندگی معولی نامعقول جدا می کند.
یکی از موضوعات شناختی که در قرآن به آن گوشزد می کند، آیات مربوط به تدبیر و تدبر است، از آن جمله:
«افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها؛ آیا در قرآن تدبیر نمی کنند، یا بر دل های آنان قفل ها زده شده است؟» (محمد/ 24)
«افلم یدبروا القول ام جاءهم ما لم یأت آباءهم الاولین؛ آیا در این گفتار (قرآن) و [عموم حقایقی که پیامبر اکرم (ص) از خدا] برای آنان آورده بود، تدبر نکرده اند، یا برای آنان چیزی آمده است که به پدران گذشته شان نیامده بود؟» (مؤمنون/ 68)
«فالمدبرات امرا؛ قسم به تدبیرکنندگان امر» (نازعات/ 5)

نتایج آیات
نتیجه ی یکم- تدبیر که عبارت است از اندیشه در جریان امور، با نظر به مواد آن، دقت و تحقیق در آینده ی امور را در بر می گیرد. لذا، تحقیق و تدبیر در محتویات آیات قرآنی که سرنوشت حیات انسانی و نهایت آن را که با اهمیت شدید مطرح می کند، همان ضرورت را دارد که تفکر در آغاز آفرینش او. با نظر به روایتی که از امیرالمؤمنین ذکر شده است: «ان لم تعلم من این جئت لم تعلم الی این تذهی؛ اگر ندانسته باشی از کجا آمده ای، نخواهی دانست که به کجا می روی.»
این اصول کلی روشن می شود که: «انجام شناسی بدون آغازشناسی، امکان پذیر نیست.

انجام شناسی بدون آغاز شناسی
قرآن مجید با این که در صدها مورد بشر را به آغاز خلقت و جریان به وجود آورنده ی آن توجه می دهد، با این حال، با پایان و انجام جهان و حیات بشری را در این خاکدان که دلایل منطقی قطعی هدفدار بودن آن را به خوبی اثبات نموده، به طور جدی و مؤکد گوشزد می نماید. این تأکید برای آن است که اگر برخی از مردم درباره ی آغاز جهان ابهامی داشته باشند و نتوانند آن را با اصول کامل توضیح بدهند، می توانند با تدبیر صحیح در سرنوشت آینده شان به وسیله ی احساس تکلیف برین -به قول کانت- حیات خود را از پوچی نجات بدهند و از همین نقطه ی نهایی به نقطه ی آغاز برگردند.
نتیجه ی دوم- اهمیت تدبر در جریان حیات، به اندازه ای است که در آیه ی «فالمدبرات امرا» مورد سوگند قرار گرفته است- خواه مقصود از مدبرات فرشتگان باشند یا عموم تدبیر کنندگان- زیرا عظمت موضوعی که شایستگی سوگند را دارد، خود فعالیت عقلانی تدبیر است.