ستایش و نکوهش قرآن از اصحاب پیامبر اکرم(ص)

قرآن کریم اصحاب پیامبر را به دو گروه تقسیم می کند، گروهی را  تعریف و تمجید می کند و گروهی را با صراحت تمام، مذمت می نماید.

ستایش قرآن از صحابه:
گروهی که قرآن مجید از آنان تمجید کرده و از آنان به نیکی یاد می کند شامل اصحاب و یاران باسابقه و تابعان آنها هستند، آنجا که می فرماید:
1- "و السابقون الاولون من المهاجرین و الانصار و الذین اتبعوهم  باحسان رضی  الله  عنهم  و رضوا عنه  و  اعد لهم جنات تجری  تحتها الانهار  خالدین فها ابدا  ذالک الفوز العظیم" ( سوره توبه / آیه 100)، «پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار و آنها که به نیکی از آنها پیروی کردند، خداوند از آنها خشنود شده و آنها نیز از او خشنود شدند و باغ هائی از بهشت برای آنان فراهم ساخته که نهرها از زیر درختان آن جریان دارد، جاودانه در آن خواهند ماند و این پیروزی بزرگی است.» در این آیه خداوند مسلمانان صدر اول را به سه گروه مشخص تقسیم می کند: نخست: آنها که پیشگامان در اسلام و هجرت بوده اند. دوم: آنها که پیشگام در نصرت و یاری پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم  و یاران مهاجر او بودند. سوم: آنها که بعد از این دو گروه آمدند و از برنامه های آنها پیشروی کردند و با انجام اعمال نیک و قبول اسلام و هجرت و نصرت آئین پیامبر، به آنها پیوستند.

2- "لقد رضی الله عن المومنین اذ یبا  یعونک تحت الشجره فعلم ما فی قلوبهم فانزل السکینه  علیهم و اثابهم  فتحا قریبا" ( سوره فتح / آیه 18)، «خداوند از مومنان خشنود  شد آنگاه  که با تو در زیر آن درخت بیعت کردند خداوند دانست آنچه در دل های آنان است، آرامش را بر دل آنان فرود آورد و پیروزی نزدیکی را به آنان به عنوان پاداش بشارت داد.»

3- "للفقراء المهاجرین الذین اخرجوا  من دیارهم و اموالهم یبتغون  فضلا  من  الله  و  رضوانا و ینصرون الله و رسوله اولئک هم الصادقون" ( سوره حشر/ آیه 8)، «اموالی که از طایفه یهود بنی نضیر به دست مسلمانان رسید، برای فقراء و بیچارگانی است که از خانمان خود هجرت کرده اند و آنان را از خانه های خود بیرون رانده اند و خشنودی خداوند می طلبند و دین خدا و رسول را یاری می دهند، اینان راستگویان هستند.»

4-"محمد رسول الله و الذین معه  اشدا علی الکفار رحماء بینهم  تراهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله و رضوانا سیماهم فی وجوههم  من اثر  السجود...."( سوره فتح/آیه 29)، «محمد صلی الله علیه و آله وسلم فرستاده خدا است و کسانی که با او هستند( از گروندگان ) بر کافران سختند و نسبت به یکدیگر مهربانند، آنان را در حال رکوع و سجود می بینی، همه از خداوند فضل و خشنودی و پاداش می خواهند و نشانه هائی در صورت های آنان از اثر نماز آشکار است، صفت آنان در تورات و انجیل مانند دانه کاشته است که جوانه آن همه بیرون آمده پس از آن، آن را نیرو داده تا سفت و محکم شده و کشاورزان را به شگفت آورد که خداوند به مومنان و کسانی که کارهای نیکو کرده اند وعده آمرزش و مزد بزرگ داده است.»

نکوهش قرآن از صحابه
در برابر این آیات که گروههایی را توصیف و تمجید می کند، دسته ای از آیات قرآن گروههایی را نکوهش کرده و از نفاق و ارتداد آنها سخن می گوید، مانند:

1- "و ممن حولکم من الاعراب منافقون و من اهل المدینه مردوا علی النفاق  لا تعلمهم نحن  نعلمهم سنعذ بهم مر تین  ثم یردون الی عذاب عظیم" ( سوره توبه / آیه 101)، «از میان اعراب بادیه نشین که اطراف شما هستند، جمعی از منافقانند و از اهل «خود» مدینه نیز سخت به نفاق پای بندند که آنها را نمی شناسی و ما آنها را می شناسیم و ما به زودی  آنها را مجازات می کنیم، سپس به سوی مجازات بزرگی ( در قیامت) فرستاده می شوند» از آنان کسانی که اعمال خوب را با اعمال بد آمیخته اند.

2- "و اخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا  صالحا  و آخر شیئا" ( سوره توبه / آیه 102)، «گروهی دیگر به گناهان خود اعتراف کرده اند و اعمال صالح و ناصالحی را به هم آمیخته اند، امید می رود که خداوند توبه آنان را بپذیرد، خداوند عفور و رحیم است.» و طایفه ای از آنان ایمانشان به آن درجه از ضعف رسیده بود، که نزدیک بود مرتد شوند و به جاهلیت برگردند.

3- "و طایفه قد اهمتهم انفسهم یظنون بالله غیر  الحق ظن الجاهلیه."( سوره آل عمران / آیه 154)، «جمع دیگری در فکر جان خویش بودند آنها گمان های نادرستی درباره خدا همچون گمانهای جاهلیت داشتند.» پایه ایمان گروهی به حدی بود که هر موقع احساس  خطر و خوف می کردند، پا به فرار می گذاشتند. خداوند سبحان درباره آنها می فرماید:

4- یادآور، وقتی را که (در جنگ احزاب) لشگر دشمن از بالا و زیر بر شما حمله ور شدند  و چشم ها حیران و جان ها به گلو رسید و به وعده خدا گمان های مختلف کردید (مومنان حقیقی به وعده حق و فتح، خوش گمان و دیگران بدگمان بودند). در آنجا مومنان امتحان  شدند و ضعیفان در ایمان، سخت متزلزل گردیدند و نیز در آن هنگام منافقان و آنان که در دل هایشان شک بود، با یکدیگر می گفتند، آن وعده که خدا و رسول به ما داده اند، غرور و فریبی بیش نبود. در آن وقت طایفه ای از کافران و منافقان (گفتند ای مدنی  ها دیگر  برای شما در مدینه جایی نیست و همه کشته می شوید) باز گردید و در آن حال گروهی از آنها برای رفتن از پیامبر اجازه خواسته و می گفتند خانه های ما دیوار و حفاظتی ندارد، در صورتی که دروغ می گفتند و تصور آنان جز فرار از جهبه جنگ چیزی  نبود و اگر دشمنان  دین از اطراف شهر هجوم آوردند و از آنها تقاضای بازگشت به کفر و شرک کنند، آنان اجابت خواهند کرد در صورتی که اندک زمانی بیش در مدینه با آن شرک زیست نخواهند کرد. آن منافقان پیش از این ( درجنگ احد) با خدا عهد محکم بسته بودند که به جنگ پشت نکنند و بر عهد خدا مسئول خواهند بود. ای رسول ما، منافقان را بگو، اگر از مرگ یا قتل  فرار می کنید، آن فرار هرگز به نفع شما نیست، زیرا اندک زمانی بیش از زندگی کامیابی نخواهید کرد. ای رسول ما، به آنها بگو اگر خدا برای شما اراده بلا کند، یا اراده لطف فرماید، آن کیست که شما را از اراده خدا به خیر یا منع کند و هرگز خلق را هیچ یار و یاوری نیست. خدا از حال آن مردم که مسلمانان را از جنگ می ترسانند و باز می دارند و به برادران خود می گویند به ما متفق باشید به خوبی آگاه است و آنها جز اندک زمانی  آن هم برای نفاق و ریاکاری به جنگ حاضر نمی شوند. (سوره احزاب/ آیات 18- 10).

این آیات با صراحت وضع روحی و اخلاقی عده زیادی از اصحاب پیامبر را شرح می دهد و نمی توان گفت این آیات درباره منافقان است به دلیل جمله: "اذ جاوکم من قو قکم  و من اسفل منکم" ( به سوی شما از بالا و از پایینتر شما آمدند) و همچنین  آیه: "و الذین فی قلوبهم مرض" که پس از لفظ «منافقین» با «واو» عاطفه آمده است و اگر منظور منافقان بود ( الذین ) می گفت نه ( والذین). آری در میان اصحاب و یاران پیامبر عده ای هم بودند که از لحاظ ایمان و عمل به حد کمال رسیده بودند، خداوند در این آیه به آنها عنایت ابراز کرده و می فرماید: "و لما رأ المومنون الاحزاب قالوا هذا ما و عدنا الله و رسوله و صدق الله و رسوله و ما زادهم الایمانا  و تسلیما من المومنین رجال  صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی  نحبه و منهم من ینتظر  و ما بدلو تبدیلا"( سوره احزاب/ آیات 23-22)، «آنگاه مومنان که احزاب و گرووهای دشمن را دیدند، گفتند این است آنچه  خدا و پیامبر او به ما وعده داده است و حقا که راست گفت خدا و رسول او و آنان را جز ایمان و انقیاد چیزی نیفزود و از مومنان کسانی هستند، آنچه را که با خدا پیمان بسته بودند، انجام دادند، برخی از آنان مدت را به پایان رسانیدند و برخی هم هنوز انتظار می کشند ( پیمانی را که با خدا بسته بودند) تغییر ندادند.»