نقش نماز شب در سیر و سلوک

سالک باید به «صلاة لیل» مداومت کند، و جانب حضرت حق را در قیام به «صلاة لیل» و مداومت بر آن مراقبت نماید که این، لازمه حب و طلب است، و کسی که محبت جناب او را در دل دارد، و به مقام طلب و مجاهدت برآمده است باید بر این امر التزام عملی داشته باشد.

خدای متعال به حضرت موسی علیه السلام وحی نمود: «ای فرزند عمران، دروغ می گوید آنکس که گمان می کند مرا دوست می دارد و همین که شب می رسد از من روی می گرداند و می خوابد. مگر نه این است که هر محبی خلوت با محبوب خویش را میخواهد؟! هان، ای فرزند عمران، بدان که من بر احبای خود مطلع هستم. آنگاه که تاریکی شب آنان  را فرا می گیرد، چشمان دل آنان را به سوی خود برمی گردانم، و عقوبت هجران و سخط خویش در برابر چشمانشان مجسم می نمایم. از روی مشاهده با من خطاب می کنند، و از روی حضور با من سخن می گویند. ای فرزند عمران، در تاریکی شبها از قلب خویش برای من خشوع را نثار کن، و از بدن خویش خضوع را، و از چشمانت اشک را، که تو مرا نزدیک خواهی یافت.»

آیات و اشارات آیات، روایات وارده در خصوص تهجد و قیام به عبادت در دل شب، و در خصوص «صلاة لیل» به وضوح کامل حکایت از این می کند که سالکان صادق، و طالبان مجاهد باید به تهجد، به قیام به عبادت در دل شب، و به «صلوة لیل» مداومت داشته باشند و در آن مسامحه نکنند. از اشارت آیات، و از نکات روایات هرکسی به اندازه خود می تواند استفاده ها در این باب داشته باشد. و لازم است سالکان طریق در آنها به دقت و تأمل عمیق بپردازند تا آنچه دانستنی است بدانند. از باب تذکیر، و برای تذکر، به بعضی از آیات قرآنی اشاره می کنیم.

1- آیه 64 سوره فرقان که خصوصیات «عباد الرحمن» را بیان می کند، می فرماید: «الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما» یعنی «... و آنها که شب را در طلب لقاء و رضوان پروردگار خویش با سجده و قیام به عبادت به آخر برند.» در این، تهجد، قیام به عبادت در دل شب، و «صلاة لیل» از خصوصیات نشانه های بندگان خدای رحمان ذکر شده است. تعبیرات آیه شریفه، و نکات آن به وضوح حکایت از این دارد که طالبان در مقام طلب و مجاهدت، برای نیل به مقصد، و برای نیل به قرب حضرت معبود، در دل شب با پروردگار خویش سر و سری دارند، سجده ها و قیامها دارند، و تذللها و تبتلها، و بالاخره، کسب عنایتها و نظرها  از جناب او. جمله «یبیتون لربهم» به معنی «برای پروردگارشان شب را به آخر می برند» و به دنبال  آن جمله «سجدا و قیاما» به معنی «در حال سجده و قیام» برای اهل تدبر، مخصوصا برای سالک صاحبدل حکایتها دارد، و به او که سفر بزرگی را آغا کرده است، تضرع شبانه را گوشزد می کند، و اینکه، در این سفر برای سجده و قیام حساب خاصی  هست، و رموز و اسراری در این بین وجود دارد.

2- آیه 9 سوره زمر می فرماید: «امن هو قانت اناء اللیلساجدا و قائما یحذرالآخره ویرجوا رحمه ربه..» یعنی «آیا آنکس که شب در خضوع و خشوع است و به سجده و قیام می پردازد، در حالی که از حرمان و هلاکت آخرت می ترسد، و امید رحمت پروردگارش را دارد،  با آنکس که چنین نیست یکسان است؟!....». در این آیه تهجد، قیام شبانه به عبادت، صلاة لیل، خشوع در پیشگاه ربوبیت، سجده و عبودیت در دل شب، توأم با خوف و رجاء را قدم موثر در نجات انسان، و قدم موثر در سفر الی الحق می شمارد و می گوید آنها که از تهجد برخوردارند، و مجاهدت شبانه دارند، با آنها که چنین نیستند، هرگز یکسان نخواهد بود. و این بدان معنی است که برای طالبان در مقام مجاهدت، مسئله قیام به عبادت در دل شب، و مسئله «صلاة لیل» مسئله خاص، و از اهمیت مخصوصی برخوردار است که نباید از آن غفلت نمایند و در آن مسامحه کنند، بلکه باید بر آن مداومت داشته باشند. اینک به گوشه هایی از آثار صلاة  لیل و برکات آن اشاره می کنیم.

صلاة لیل، موجب غفران است

سالک با بصیرت را این نکته معلوم است که هرچه از غفران ربوبی برخوردار گردد، به همان اندازه در طی طریق موفق خواهد بود، و به مقصد نزدیک خواهد شد، تا جایی که غفران کامل را به دست آورد، و بر اثر آن مدارج فناء را طی کند، و به بقاء نایل شود و فائز گردد. این غفران ربوبی است که مشکل را حل می کند، و فاصله ها را از میان برمی دارد.

غفران  ربوبی
همه ذنوب و آثار سوء و تیرگیهای آنها را از میان برمی دارد، همه حجب را برطرف می کند، همه نقائص و معایب وجودی را کنار می زند، و بالاخره، سالک را از «خود» رها می سازد، وجود عاریتی را محو می نماید، و وجود حقانی می بخشد، و از تفرقه به جمع می رساند، و می کند آنچه باید باشد. باید سعی  کرد خود را مشمول غفران کرد، و صلاة لیل  از جمله مسائلی است که موجب شمول غفران می شود. رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید «آنگاه  که بنده از خوابگاه لذیذ خویش در حالی که خواب آلودگی چشمان او را فشار می دهد بلند می شود، و خوابگاه و لذت آن را ترک می کند تا  رضوان پروردگارش را با قیام به نماز شبش به دست بیاورد، خدای متعال با او به ملائکه مباهات می کند و می فرماید: آیا نمی بینید این بنده مرا؟! او از خوابگاه لذیذ خویش بلند شده است برای نمازی که بر او واجب نگردانیده ام. شاهد باشید که من او را مشمول غفران خود گردانیدم».

صلاة لیل، موجب رضوان حق، و کنار رفتن سیئات است

رضوان حق نیز از جمله اموری است که برای اکثر مردم حقیقت آن، آثار و برکات آن مجهول و ناشناخته است،  و برای ارباب بصیرت و عرفان، و صاحبان کشف و عیان تا حدودی معلوم. رضوان او دارای درجات و مراتب است،  و سالکان صادق هر کدام به تناسب منزلت عبودی خود می توانند از آن برخوردار باشند. "روی أن صلاة الیل تدرالرزق، و تحسن الوجه، و ترضی الرب، و تنفی  السیئات"، «روایت شده است که «صلاة لیل» روزی را زیاد، صورت را زیبا، و پروردگار را خشنود می سازد، و بدیها را از میان برمی دارد.» ( وسایل الشیعه ، ج3).

صلاة لیل، موجب تابش انوار ربوبی است

آنچه دل را حیات می بخشد،  و به آن آمادگی قبول هدایتها و افاضتهای ربوبی را میدهد،  و نیز، آنچه دل را مجذوب می کند و به سوی بالا می کشد، تجلیات انوار ربوبی، و ظهور این  انوار در دل  است. و خلوت با خدای متعال در دل شب، و قیام به صلاة لیل این معنی را در بردارد. به همین جهت است که سالک متهجد، یعنی سالکی که مداومت بر «صلاة لیل» کند، در سلوک عبودی خویش از عنایات مخصوصی بهره مند است. قلب وی در حد خود محل تجلیات نوری، هدایتها، افاضتها، و جذبه هاست. تابش این انوار بر دل صاحبان تهجد، بر صورت آنان نیز ظهور خاصی دارد که برای اهل آن به خوبی روشن، و برای دیگران هم تا حدی معلوم است. گویی زیبایی، جذابیت، و روشنایی مرموزی به چشم می خورد، و گویی از صورت آنان نسیمی بر دل می رسد. از امام سجاد سلام الله علیه سوال شد جهت این امر چیست که صاحبان تهجد در میان مردم از زیبایی مخصوصی که در صورت آنان پیداست برخوردارند؟ امام در جواب فرمود: «برای اینکه با خدا خلوت کرده اند، و خدا به آنان کسوتی از نور خود را عطا فرموده است».

لزوم مداومت بر صلاة لیل

لازم است سالک بر صلاة لیل مداومت کند، و به بهانه ها و عذرهای بیجا و  بی مورد، آن را ترک نکند. او باید توجه داشته باشد که مداومت بر صلاة لیل به جای خود حسابی دارد که در عدم مداومت، آن حساب نخواهد بود. آن آثار و برکاتی که از «صلاة لیل» عاید می شود، در صورت مداومت بر آن است،  و در صورت عدم مداومت، آنچنان که باید، نخواهد شد. صاحبدلان آشنا می دانند که شروع به یک عمل در مقام عبودیت، و عدم مداومت بر آن به بهانه های گوناگون، برخلاف ادب عبودی و جفاست، و جفا شیوه راهروان نیست.

قضاء صلاة لیل

به طوری که گفتیم، سالک باید جدیت کامل در قیام به «صلاة لیل» داشته باشد، و باید سعی کند برنامه خود را به نحوی تنظیم کند که به صلاة لیل در وقت ادای آن موفق گردد. با اینهمه، اگر احیانا در بعضی از شبها به صلاة لیل در وقت ادای آن موفق نشد، لازم است فردای همان شب به قضای آن مبادرت کند، و در این امر مسامحه ننماید. البته باید مراقبت کند که این امر، (یعنی «اگر به صلاة لیل در وقت آن توفیق نیافت به قضای آن خواهد پرداخت») خود موجب مسامحه در قیام در وقت ادای آن نشود، که اساس امر،  قیام به صلاة لیل در وقت آن است، و آثار و برکاتی که در این صورت هست، در غیر این صورت، آنچنان که باید، به دست نخواهد آمد.

تذکر:

حضور قلبی، یک ضرورت و اساس اصلی است، در اینجا، یعنی در «صلاة لیل» نیز مراعات حضور قلبی، و مجاهدت در آن، یک ضرورت، و شرط اساسی می باشد. در عین اینکه لازم است در اصل قیام به صلاة لیل و در مداومت بر آن بکوشد، در حضور قلبی به هنگام صلاة لیل هم لازم است جدیت کامل داشته باشد، زیرا نماز بی حضور، نماز مقبول نیست و صعود به سوی حضرت معبود نخواهد داشت، و طبعا انسان را به سوی جناب او صعود نخواهد داد. و همچنین مراعات اخلاص، و مجاهدت در آن از ارکان اصلی در قیام به صلاة لیل است.