جایگاه مراقبه در سیر و سلوک

مجاهدت در مقام طلب در اصل، مراقبت جانب مطلوب است، به این معنا که طالب در همه احوال، جانب مطلوب خود را مراقبت کند، و همه او معطوف به مراقبت جانب «مطلوب» باشد. همین که سالک قدم در طریق طلب نهاد، باید همیشه متذکر این معنا باشد که در چه راهی قدم گذاشته، در چه مقامی برآمده، و کدام مقصد را قصد کرده است؟! متذکر باشد از راهی که قبلا در پیش گرفته بود و راه ضلالت و خسران بود، برگشته و توبه کرده، و راه دیگری آغاز نموده است که احکام دیگری دارد. متذکر باشد که سفر بزرگی را شروع کرده است، سفری که همت بزرگ و بسیار بلند و اراده بزرگی لازم دارد. و متذکر باشد که سفر الی الحق را آغاز کرده، در طلب حضرت او برآمده است، و شهود جناب او، و رضوان او را می خواهد، و این، مقصدی است بس بزرگ، و مطلوبی است که نیل به آن بسی مشکل می باشد، و باید در همه احوال با همت کامل جانب این مقصد و این مطلوب را مراقبت کند، و در جهت وصول به آن باشد، نه در جهت خلاف آن. او باید متوجه این حقیقت باشد که حضرت مطلوب از وی دور نیست، و حاضر و ناظر است، چیزی که هست اینکه وی از او محجوب است. بداند که در محضر جناب او، در احاطه حضرت او، و در معرض اطلاع اوست، و وی در حالی دعوی طلب دارد که  او می بیند و می داند، و کاملا محیط بر ظاهر و باطن وی می باشد، و در چنین صورتی مراقبت جانب او در همه احوال ضرورت کامل دارد.

مراتب مجاهدت، مراتب مراقبت است

به طوری که اصل مجاهدت به مراقبت برمی گردد و در آن خلاصه می شود، مراتب مجاهدت هم به مراتب برمی گردد، و در آنها خلاصه می شود. در منازل سلوک و مراحل آن. در هر منزل و هر مرحله ای به تناسب آن، مجاهدتی برای سالک هست. در اوایل و بدایات، مجاهدت سالک به تناسب آن است، در اواسط به تناسب آن، و در نهایات هم به تناسب آن. و این در حقیقت به آن معناست که در هر منزل و هر مرحله ای از منازل و مراحل سلوک به تناسب آن مراقبتی یا مراقبه ای برای سالک هست. در اوایل و بدایات،  مراقبت یا مراقبه به تناسب آن است، در اواسط به تناسب آن، و در نهایات هم به تناسب آن. البته این به لحاظ یک تقسیم بندی کلی است، والا اگر بخواهیم دقیق تر و صحیح تر بگوییم، باید گفت به لحاظ اینکه منازل سلوک به یک نظر بی شمار و مراحل آن بسیار است، مراتب مجاهدت، یعنی مراتب مراقبت هم بی شمار و بسیار است. و باید گفت، در سفر الی الحق قدم به قدم در هر منزل و هر مرحله ای مجاهدت خاص، یعنی مراقبت یا مراقبه خاصی هست. و این، حقیقتی است که برای  ارباب معرفت پوشیده نیست، و سالکان صادق به آن وقوف کامل دارند. در هر صورت، برای روشن شدن مطلب به مواردی مثال اشاره می کنیم:

در مرحله ای از مراحل سلوک، مجاهدت سالک به این است که واجبی از واجبات الهی ترک یا تضییع نگردد، و حرام و معصیتی انجام نگیرد، یعنی جانب حضرت معبود در این دو مورد کاملا مراقبت گردد. در مرحله دیگر از مراحل سلوک، مجاهدت سالک به این است که علاوه بر  انجام دادن واجب و ترک معصیت، از مباحات نیز کنار بکشد، و از لذات مباح نفسانی هم اجتناب کند، و از مباحات قطع تعلق کند و خود را از اسارت به آنها آزاد بگرداند، یعنی جانب حضرت مقصود را در این مورد نیز مراقبت نماید. لذت او در ذکر حق، راحت او در انس به حق، شادی او با قرب حق، و شغل او عبودیت حق باشد. بنابراین، مجاهدت مخصوص هر مرحله و هر منزلی، در حقیقت، مراقب جانب حضرت معبود به تناسب آن مرحله و آن منزل است، و درجات و مراتب مجاهدت، درجات و مراتب مراقبت یا مراقبه است. هرچه سالک در منازل سلوک و مراحل آن پیش برود، مجاهدتش، یعنی مراقبه اش کامل تر و دقیق تر خواهد بود، تا جایی که سالک به توفیق الهی مراحل و منازل را پشت سر بگذارد، و به بقای بعد از فنای کامل برسد، و تدبیر خدای متعال جایگزین تدبیر بنده گردد، یعنی آنچه که در دعای عرفه حضرت سید الشهدا صلوات الله و سلامه علیه می خوانیم که می گوید: «الهی أغننی بتدبیرک لی عن تدبیری، و باختیارک عن اختیاری...» یعنی «خدایا، به تدبیر خودت مرا، از تدبیر خودم غنی بدار، و به اختیار خودت، از اختیار خودم...».