نگاهی به آثار فرهنگی کنگره عظیم حج

یکی از عبادات اسلامی که آن نیز تاثیر مهمی در آموزش مسلمین و نشر علم و دانش و وحدت صفوف و وقوت و شوکت مسلمین دارد، مراسم حج است که همه سال میلیونها نفر از مسلمانان را از سراسر جهان به سوی خود فرا می خواند و در یک کنگره عظیم جمع می کند و آموزشهای زیادی را در جهات معنوی و مادی به آنها می دهد. این نکته قابل توجه است که شرکت در این مراسم برای هر مسلمانی که توانایی داشته باشد یک بار در طول عمر واجب است، و دفعات دیگر مستحب و هیچ فرقی میان مسلمانان از زن و مرد و پیر و جوان و سیاه و سفید، و با سواد و بی سواد نیست، و به همین دلیل همه سال گروه عظیمی از شخصیتهای علمی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی مسلمین در میان صفوف حجاج به زیارت خانه خدا می شتابند، و در طول مدتی که در مکه و مدینه و سایر مواقف با هم در تماس هستند، قسمت قابل ملاحظه ای از معلومات خود را مبادله می کنند. مخصوصا در اواخر که بسیاری از مسلمانان به اهمیت این گردهمایی معنوی عظیم آشناتر شده اند در حاشیه این مراسم پرشکوه، گردهمایی ها، سمینارها و کنگره هایی تشکیل می دهند که اندیشمندان کشورهای مختلف در آن جمع می شوند و ره آوردهای فرهنگی خود را در اختیار یکدیگر از این طریق قرار می دهند. قرآن مجید در یک جمله کوتاه درباره فلسفه های حج می فرماید: «لیشهدوا منافع لهم»، «مردم به این سرزمین مقدس برای این می آیند که منافع خویش را با چشم خود ببینند»! (حج/28). مفسران در تفسیر کلمه «منافع» در اینجا سخن بسیار گفته اند، ولی روشن است که هیچ گونه محدودیتی در مفهوم این لفظ نیست و تمام منافع و برکات معنوی و نتایج مادی و فلسفه های سیاسی و فرهنگی و اجتماعی را شامل می شود.

ربیع بن خیثم از امام صادق (ع) تفسیر این کلمه را خواست، امام در پاسخ فرمود: «منافع دنیا و آخرت را هر دو شامل می شود». در حدیث دیگری از امام صادق (ع) در پاسخ هشام بن حکم از فلسفه حج می خوانیم که: امام به چند بعد مهم در آن اشاره فرموده است، نخست آشنایی مسلمین تمام جهان با یکدیگر، سپس به منافع اقتصادی آن، و ایجاد بسیاری از مشاغل در شعاع حج، و سرانجام به اثرات فرهنگی آن اشاره کرده می فرماید: «ولتعرف اثار رسول الله (ص) و تعرف اخباره ویذکر ولا ینسی»، «و نیز هدف این بوده که آثار پیامبر (ص) و اخبار او شناخته شود (و  علوم و دانشهای اسلامی از نسلی به نسل دیگر منتقل گردد) و به دست فراموشی سپرده نشود».

به هرحال اگر کسی در جزئیات مراسم حج دقیق شود، مخصوصا از نزدیک این مراسم را مشاهده کند، به اهمیت بعد فرهنگی و آموزشی آن که به راستی کم نظیر یا بی نظیر است، آشنا می شود. آری حج می تواند همه سال مبدل به یک کنگره عظیم فرهنگی – بلکه کنگره ها – گردد، و اندیشمندان جهان اسلام در ایامی که در مکه هستند گرد هم می آیند و علاوه بر آثار خاص معنوی حج، افکار و ابتکارات خویش را به دیگران منتقل سازند. در دورانهای خفقانبازی که خلفا و سلاطین ستمگر، اجازه نشر معارف اسلامی را به مسلمین نمی دادند، آنها با استفاده از فرصتی که فریضه حج در اختیارشان می گذاشت، بسیاری از مشکلات خود را حل می کردند و با تماس گرفتن با ائمه هدی علیهم السلام و علمای بزرگ دین پرده از چهره معارف و قوانین اسلام و سنت پیامبر (ص) برمی داشتند و به هنگام بازگشت به بلاد خود، حامل پیامهای مهم معنوی و اخلاقی و فرهنگی بودند.