نقش دین و خانواده در آموزش و پرورش کودک

رابطه دین و خانواده
مهم ترین نکته اى که توجه ما را به رابطه دین و خانواده جلب مى کند آن است که باورها و احساسات دینى طى دوره کودکى، در محیط صمیمى و منظم خانواده شکل مى گیرد و پرورش مى یابد، به گونه اى که دیدگاه کودک را نسبت به زندگى و رفتار آینده تحت تأثیر قرار مى دهد. علاوه براین، باید روشن کرد که اسلام معیارهاى مهمى را براى تشکیل زندگى خانوادگى مبتنى بر بنیادهاى سالم و نیز ایجاد فضاى معنوى، که کودک اولین تأثرات شخصیت ساز را از آن فضا دریافت مى دارد، در نظر گرفته است. این رابطه را مى توان به شرح ذیل تبیین کرد:
1. خانواده یک نهاد اجتماعى است که احساسات مورد اهتمام دین در آن تمرکز مى یابد. واژگانى مانند «خانه» و «خانواده» بیانگر فضاى صمیمى و حراست شده اى است که انسان در آن احساس راحتى و آسایش مى کند. اصطلاح «او- بارک صاحیبى الماک» در زبان ترکى، نشان دهنده آن است که خانه به عنوان یک مکان مقدس پذیرفته شده است. («بارک» در زبان ترکى قدیم به معناى پرستش گاه است.) در جامعه شناسى، خانواده به عنوان نوعى از جامعه دینى تعریف شده که اعضاى آن همانند اعضاى بدن با هم بستگى واقعى بر محور ارزش هاى معنوى متحدند. واقعیت این است که وقتى دو جنس مخالف در اثر تمایلات طبیعى با هم پیوند برقرار کردند، ارتباطى در سطح بالا که در آن احساسات اجتماعى و اخلاقى متفاوتند، بر پایه هاى تنکرد شناختى (فیزیولوژیکى) شکل مى گیرد. پدر و مادر، که پیش از این حس همکارى، عشق، وفادارى و اعتماد متقابل با یکدیگر داشتند، با ورود کودک در محیط خانواده، نمودهاى جدیدى از عشق، مانند دل سوزى، حمایت و فداکارى، را نیز تجربه مى کنند که تمام این نمودهاى جدید به خاطر کودکى است که والدین را به مراقبت عاشقانه از خود و مواجهه با همه مشکلات قادر مى سازد. در یکى از احادیث پیغمبر، احساسات مادر نسبت به فرزند از موهبت هاى الهى به انسان شمرده شده است. به عقیده برخى از روان شناسان، دلبستگى و علاقه مندى کودک به والدین از نخستین نشانه هاى عشق و محبت به دین است.
2. عمق عشق دو جانبه حاکم بر خانواده، این نهاد را مناسب ترین محیط براى دین مى سازد، تا آن که به جاى خواسته هاى خودپسندانه، به وسیله خواسته هاى اصیل و عالى پشتیبانى و دنبال شود. اگرچه در یادگیرى انسان محدودیت سنى وجود ندارد، ولى شکى نیست که سال هاى اول زندگى در یادگیرى بسیار مهم است؛ زیرا کودک باورها، نگرش ها و رفتارهاى اساسى را در همان سال هاى نخستین فرا مى گیرد. به گفته برخى از روان شناسان، شیوه زندگى کودک تا چهار یا پنج سالگى، چنان عمیق شکل مى گیرد که پس از آن، عوامل بیرونى نمى تواند آن شیوه را تغییر دهد. کوتاه سخن آن که زندگى کودک در چنین محیط پر مهر و محبتى نقش مهمى در شکل گیرى نوع شخصیت او دارد؛ شخصیتى که با انواع عشق و محبت نوع دوستانه، با خوش بینى به زندگى مى نگرد؛ یعنى گرایش هاى عالى همانند گرایش هاى اجتماعى و دینى را به فعلیت مى رساند.
مهر و محبت بین پدر و فرزند رابطه متقابل دارد و فقط با مهر و محبت مى تواند به شکوفایى برسد. پیامبر خدا (ص) به شخصى که محبت به فرزند را به دیده تعجب مى نگریست، فرمودند: «کسى که نشانه اى از مهر و محبت در او مشاهده نشود، دوست داشتنى نیست» (وسایل الشیعه، ج 15، ص 202) اسلام آن نوع زندگى را که بر محور نیازهاى تن، شهوت ها و تمایلات زودگذر تمرکز یافته است، به عنوان سطحى از زندگى حیوانى مى پذیرد، اما پیغمبر (ص) در این زمینه مى فرمایند: هدف دین شکل دادن آن سطح از زندگى است که بالاتر و ظریف تر از سطح تنکرد شناختى است. این گونه زندگى اخلاقى، گرایش هاى طبیعى انسان را از بین نمى برد، بلکه آن ها را محدود و هدایت مى کند.
ایمان واقعى انسان به خدا از یک سو و شیوه زندگى پایدار، جامع و هدفمند از سوى دیگر، نتایج امید بخشى پدید مى آورد که فرد را به برخورد صمیمانه با دیگران قادر مى سازد; یعنى در واقع، شیوه اى اخلاقى را در زندگى ایجاد مى کند که در آن، ایمان به خدا نقشى پویا و واقعى دارد. در حدیثى از پیامبر (ص) ارتباط اعتقادى و عاشقانه با خدا این گونه بیان شده است: «اگر شما به خدا ایمان نداشته باشید، نمى توانید به بهشت بروید و اگر مهر و محبت نداشته باشید، ایمان به خدا نیز نخواهید داشت». در یکى از آیات قرآن، به این موضوع تصریح شده که «و ما خلقت الجن و الإنس إلا لیعبدون؛ و جن و انس را نیافریدم مگر برای آنکه مرا پرستش کنند.» (ذاریات/ 56) انسان براى عبادت آفریده شده است. «عبادت به مفهوم فراگیر آن شامل بسیارى از اعمال و رفتارهایى است که نسبت به مخلوقات دیگر انجام مى دهیم. در واقع بسیارى از کارهایى که ملزم به انجام آن هستیم، بخشى از گذران یک زندگى اخلاقى است. کسى که در درون خود وجود مطلق (خداوند) را احساس کند، خواهد توانست نشانه هاى خداوند را در خود و طبیعت بیابد.
این شناخت به او کمک مى کند تا تمام ارزش ها و قابلیت هاى فطرى خود را شکوفا سازد. همان گونه که از قرآن استفاده مى شود، خانواده اى که با ازدواج مرد و زن شکل مى گیرد، براى به فعلیت رساندن و پرورش دادن توانایى هایى انسان و تکامل وى، بستر اجتماعى پربارى را همراه با مهر و محبت و روابط متقابل پدید مى آورد. از این رو، نخستین تجربه هاى خانواده به کودک کمک مى کند تا به تدریج از زندگى خود محور طبیعى اش به سوى زندگى جمعى حرکت کند و عضو جامعه اى گردد که در ارزش هاى مشترک آن سهیم است. همچنین شخصیت کودک، که او را ازدیگران متمایز مى کند، در محیط خانواده شکل مى گیرد.خلاصه آن که هدف حقیقى دین پرورش احساسات عالى و مهر و محبت اجتماعى انسان هاست. پدر و مادر در محیط خانواده نخستین مراجع صلاحیت دار و نمونه هایى هستند که کودک ارزش هاى اساسى و رفتارهایى را که روش زندگى او را شکل خواهد داد، از آن ها فرا مى گیرد.
3. بنا به گفته روان شناسان، در کودک، نوعى ظرفیت فراگیر و گرایش فطرى به دین وجود دارد. خانواده باید گرایش کودک به دین را، که از همان سال هاى اولیه زندگى آغاز مى شود، هماهنگ با عقاید خود هدایت کند. گرایش کودک به دین بیش تر با عوامل بیرونى بروز پیدا مى کند. کودک درباره مفهوم واژه ها و عبارت هاى دینى، که در محاورات روزانه مى شنود، پرسش هایى مطرح مى کند و به رفتارها و مراسم دینى، که مشاهده مى کند، توجه دقیق دارد. ممکن است بعضى از کودکان در این مسیر، پا را فراتر گذارده، درباره تولد، مرگ، اهمیت زندگى و امثال آن پرسوجو کنند. در حقیقت، اشتیاق کودک به یادگیرى و علاقه والدین به آموزش باهم تلفیق مى شوند. علاقه مندى و دل سوزى والدین نه تنها نیازهاى روانى کودک را تأمین مى کند، بلکه پدر و مادر را در انتقال باورها و ارزش هاى خود به کودک نیز ترغیب مى نماید. از این رو، در مدتى که کودک از نظر جسمى تحت حمایت قرار دارد، مقرراتى که او را به داشتن روابط عادى در محیط اجتماعى قادر مى سازد، فرا گرفته خواهد شد. در آن زمان، ذهن کودک به عنوان یک عضو گیرنده عمل مى کند; زیرا هنوز توان فکرى او در زمینه پندارها و نقد و بررسى ها رشد نکرده است؛ هر چه به او گفته شود، مى پذیرد و بیش تر نگرش ها و رفتارهاى والدین را به صورت ناخودآگاه تقلید مى کند.
پیامبر اکرم (ص) اهمیت خانواده را در شکل دادن گرایش دینى کودک گوشزد نموده اند، اما رشد دینى کودک به دلیل فقدان ژرف نگرى در احساسات اولیه دینى او به وقوع نمى پیوندد. طبق فرموده پیامبر (ص) درست همان گونه که صاحب حیوان با داغ زدن بر آن به تولد نوزاد سالم او آسیب مى زند، والدین هم ممکن است با آموزش باورها و ارزش هاى غلط به کودک، مانع رشد فطرى وى شوند. همان گونه که از مطالب گذشته دریافتیم، اسلام محتوا و روشى از تعلیم و تربیت ارائه مى دهد، که براى رشد گرایش فطرى کودک به دین راه هموارى را فراهم مى سازد. از آیات قرآن کریم، که در این زمینه نازل شده، یک مطلب به روشنى استفاده مى شود: روح انسان باید با همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است پرورش یابد. آفرینش خدا تغییر پذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولى بیش تر مردم نمى دانند. «فأقم وجهک للدین حنیفا فطرة الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم ولکن أکثر الناس لا یعلمون؛ روی خود را متوجه آئین خالص پروردگار کن این فطرتی است که خداوند انسان ها را بر آن آفریده دگرگونی در آفرینش خدا نیست این است دین و آئین محکم و استوار ولی اکثر مردم نمی‏دانند.» (روم/ 30) برخى از افراد با نیت نیک، تعلیمات دینى را به کودک مى آموزند، ولى به دلیل نداشتن شناخت کافى، روح کودک را تباه مى کنند. به نظر برخى از صاحب نظران، حس دینى کودک به صورت دل بستگى و عشق به والدین ظاهر مى شود؛ والدینى که به نظر کودک بسیار قوى، با اطلاع و فناناپذیرند. هرقدر کودک از محدودیت توان و دانش والدین آگاه گردد، این دل بستگى به سوى قدرت عالى تر هدایت مى شود و نیز در اثر تعلیم و تربیت سازنده دینى به موجود غیر مادى، واقعى، مطلق و کامل و سرانجام، به میزان آگاهى خود از عقیده مادى و انسان انگارانه، به ایمان واقعى به خداوند رهنمون مى گردد.
4. اسلام براى تشکیل و حفظ خانواده یک سلسله پیش گیرى ها و راهنمایى ها ارائه داده و روابط خانواده را به صورت قانون مطرح کرده است. در قرآن کریم، میل جنسى به عنوان یک انگیزه مهم انسان، همانند میل به مال و ثروت، مطرح شده و مایه افزایش زیبایى زندگى برشمرده شده است. «زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطرة من الذهب و الفضة و الخیل المسومة و الأنعام و الحرث ذلک متاع الحیاة الدنیا و الله عنده حسن المآب؛ محبت امور مادی، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب های ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند ولی) اینها (در صورتی که هدف نهایی آدمی را تشکیل دهند،) سرمایه زندگی پست (مادی) است و سرانجام نیک (و زندگی والا و جاویدان)، نزد خداست.» (آل عمران/ 14) اشاره اى که در سوره یوسف در مورد میل جنسى آمده این است: گاهى این میل چنان بر شخص غلبه مى کند که مرتکب گناه مى گردد. «ذلک لیعلم أنی لم أخنه بالغیب و أن الله لا یهدی کید الخائنین؛ این سخن را بخاطر آن گفتم تا بداند من در غیاب به او خیانت نکردم و خداوند مکر خائنان را هدایت نمی کند! » (یوسف/ 52)، پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «یکى از سه چیزى که در دنیا عشقش در دل انسان کاشته شده، زن (و آن دوى دیگر بوى خوش و نماز) است.» (وسایل الشیعه، ج 15، ص 10)

مقایسه اى بین تربیت کودک در دوره پیش از اسلام و پس از آن
اسلام ساختار جامعه عرب بت پرست پیش از اسلام را، که زنان و کودکان در آن بى مقدار و کم اهمیت بودند، به دوره اى تغییر داد که ارزش هاى اصیل انسانى بر آن حاکم گردید. شیوه زندگى اعراب بت پرست پیش از اسلام، آن گونه که در تاریخ آمده است، شیوه اى معقول، مناسب یا از نظر منطقى، داراى نگرش منسجم نبود و به ویژگى هاى افراد خوبى که بتوانند جامعه اى سالم بسازند، اهمیت نمى داد. در نگرش جدید، توجه اصلى بر تربیت و آماده سازى افراد براى زندگى اخلاقى با فرهنگ و آبرومند، متمرکز شد. ارزش انسان نباید با معیارهاى مادى و جسمانى مورد سنجش قرار گیرد، بلکه آن را با علم و تقوا باید سنجید. نقش ها و وظایف اجتماعى را باید بر اساس توانایى، مهارت و فرهنگ افراد تقسیم کرد.خانواده نهاد اصلى جامعه است. خانه سالم نگهبانى براى کودک در نظر مى گیرد تا او فکر و اخلاق سالم داشته باشد. همان گونه که قبلا گفته شد، پیغمبر خدا (ص) فرمودند: «خانواده در دست یابى افراد به نگرش درست یا نادرست از زندگى و روش آن، نقش اساسى دارد.» به همین دلیل، مادر که در تربیت و نگه دارى کودک نقش اصلى را بر عهده دارد، در میان اعضاى خانواده، نسبت به پدر از جایگاه مهم ترى برخوردار است.
پیامبر اکرم (ص) ضمن جلب توجه به ساختار حساس روانى زن، اهمیت احساس مادرانه را نسبت به کودک بیان مى دارند و مى فرمایند: «کریمانه ترین موهبت دنیا داشتن همسرى نیکوست.» به دلیل همین توصیه هاى پیامبر (ص)، زنان معمولا براى فراگیرى احکام دین به راحتى نزد آن حضرت مى رفتند و در حل مشکلات از ایشان کمک مى خواستند.
عایشه نیز این ویژگى زنان مدینه در یادگیرى معارف دینى را تأیید مى کرد. او همچنین در برابر کسانى که مى گفتند: اگر زن، الاغ یا گربه از جلوى نمازگزار عبور کند نمازش باطل است، واکنش نشان مى داد و با این عقیده، که زن با حیوان برابر است، مخالف بود. قرآن کریم دو چیز را چشمگیر و حیاتى تلقى کرده و آن دو عبارت است از: حقوق زن و قانون خانواده. براى تحول شرک وآداب جاهلى پیش از اسلام، که مبتنى بر بى ارزش دانستن زنان و موقعیت پایین آنان در خانواده و ساختار اجتماعى بود، سوره بلندى (مشتمل بر 176 آیه) به نام «نساء» نازل شد. برخى از موضوعات مربوط به زنان در سوره هاى دیگر نیز آمده است. در این آیات، قوانینى مربوط به امنیت مالى زنان متأهل، حق ارث براى آنان، مصونیت دختران یتیم از سوء استفاده و احکام «طلاق» بیان شده است.
5. یکى از عادات عرب هاى پیش از اسلام این بود که رفتار دوستانه و محبت آمیز با کودکان را معمولا نوعى ضعف تلقى مى کردند، با کودکان به گونه اى رفتار مى شد که شایسته یک انسان نبود. نگرش اعراب بت پرست پیش از اسلام، به خصوص نسبت به دختران بسیار خشن و دور از ترحم بود. قرآن مجید این نگرش را این گونه حکایت کرده است: «و إذا بشر أحدهم بالأنثی‏ ظل وجهه مسودا و هو کظیم، یتواری‏ من القوم من سوء ما بشر به أ یمسکه علی‏ هون أم یدسه فی التراب ألا ساء ما یحکمون؛ و هرگاه یکى از آنان را به دختر مژده مى دادند، چهره اش سیاه مى گردید، در حالى که خشم خود را فرو مى خورد. از بدى آنچه به او بشارت داده شده از قبیله (خود) روى مى پوشاند. آیا دختر را با خوارى نگه دارد یا در خاک پنهانش کند؟!» (نحل/ 58-59) قرآن بطلان و ظالمانه بودن این ذهنیت را خاطرنشان مى کند: «وه چه بد داورى مى کنند» (نحل/ 59) علاوه بر این، قرآن کریم از فرزندان به عنوان «زیبایى زندگى دنیا»، «المال و البنون زینة الحیاة الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر أملا؛ مال و فرزند، زینت زندگی دنیاست و باقیات صالحات (ارزش های پایدار و شایسته) ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش تر است!» (کهف/ 46) یاد مى کند، ترحم و مهربانى والدین را نسبت به آنان مورد تأکید قرار مى دهد و سرپرست خانواده را مسئول حفاظت و نگه دارى اعضاى آن از خطرات مى شمارد. «یا أیها الذین آمنوا قوا أنفسکم و أهلیکم نارا وقودها الناس و الحجارة علیها ملائکة غلاظ شداد لا یعصون الله ما أمرهم و یفعلون ما یؤمرون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می نمایند!» (تحریم/ 6) همه این توصیه ها براى آن است که کودک را مورد توجه اصلى خانواده هاى مسلمان قرار دهد.

اهمیت رفتار محبت آمیز والدین در محیط خانواده نسبت به تربیت فرزندان و پرورش روحى و عاطفى
پیامبر اکرم (ص) با کودکان بازى مى کردند، شوخى مى نمودند، با مهربانى گونه هایشان را نوازش مى دادند، به آن ها اجازه مى دادند تا روى دامانشان بنشینند و بر شانه ایشان سوار شوند و گاه این ها را در آغوش مى گرفتند و مى بوسیدند. افزون بر این، زمانى که پیغمبر (ص) نماز مى خواندند، نوه هاى آن حضرت روى دامانشان مى نشستند، حتى اگر به سجده هم مى رفتند، به آن ها اجازه مى دادند، تا بر پشت ایشان سوار شوند. وقتى فرزند کوچک پیغمبر (ص) از دنیا رفت، اشک از چشمان ایشان جارى شد. عرب هاى مشرک آن دوران هرگز این رفتارهاى پیغمبر (ص) را عادى تلقى نمى کردند، از این رو، برخى از آن ها این گونه رفتارها را بیگانه و دور از فرهنگ حاکم مى دانستند. اما کودکانى که نزدیک پیامبر زندگى مى کردند، آن ها که آن حضرت را در کوچه و خیابان مى دیدند و شاهد اظهار محبت ایشان بودند، همیشه از پیامبر (ص) تصویرى به عنوان «معلم دوست داشتنى و صمیمى» در خاطر داشتند. به عنوان مثال، انس بن مالک، یکى از صحابه معروف پیامبر (ص)، مى گوید: «من ده سال در خدمت آن حضرت بودم. ایشان در این مدت، هرگز با من خشمگین نشدند و هیچ گاه نپرسیدند که چرا این کار را این گونه انجام دادى یا این گونه انجام ندادى». معاویة بن حکم مى گوید: «من هرگز معلمى بهتر از پیامبر سراغ ندارم، نه قبل و نه بعد از ایشان. سوگند یاد مى کنم که او هرگز مرا نفرین نکرد، تنبیه ننمود و ناسزا نگفت»
اهتمام پیامبر اکرم (ص) در توجه دادن مردم به اهمیت جایگاه والدین از یک سو و این که نیاز کودک به مهر و محبت موجب هدایت او به علم و ارزش هاست از سوى دیگر، بیانگر آن است که ایشان به عنوان یک معلم فرستاده شده اند. درست به همان اندازه که حقوق والدین اهمیت دارد، حقوق کودک نیز مهم است. پیامبر (ص) توصیه نمودند که در ابراز محبت به کودکان تبعیض آمیز رفتار نکنند و در تنبیه آنان از حدود الهى تعیین شده در قوانین و تعلیمات اسلام تجاوز نکنند و مهم تر از همه تربیت و سوادآموزى کودکان را همگانى ساختند.