طبقات مشاهیر خوارج

برخی از نخستین اندیشه های خوارج به کسانی از صحابه نسبت داده شده است؛ برای نمونه روایت کرده اند که عکرمه و انس بن مالک بر عقیده ای همسان با عقیده خوارج بودند و حسن بصری نیز در مساله نقد و تحکیم نادرست دانستن آن با خوارج همرأی بود. (بنگرید به: امین، فجر الاسلام، ص 261) همچنین از کسانی از صحابه نام برده شده است که در نبرد نهروان به قتل رسیدند. از آن جمله می توان از زید بن حصن طایی، حرقوص بن زهیر سعدی تمیمی، عبدالله بن وهب راسبی، شجره بن اوفی سلمی، عبیدالله بن شجره سلمی، شریح بن اوفی بن ضبعه عبسی، ثرمله، نافع، عمیر بن حارث، ابوعمرو بن نوفل، هرم بن عمرو انصاری و خریت بن راشد سامی ناجی نام برد. (بنگرید به: سابعی، الخوارج والحقیقه الغائبه، ص 75- 85)
افزون بر اینان، از کسانی از سلف نیز در شمار معتقدان به آراء خوارج یا منسوبان به فرقه های خوارج یاد شده است که از آن جمله می توان از منذر بن جارود عبدی، یزید بن ابی سلم، صالح بن عبدالرحمن، جابر بن زیدع، عمرو بن دینار، مجاهد و در طبقه بعد از ابوعبیده معمر بن مثنی تمیمی، یمان بن رباب، عبدالله بن یزید، محمد بن حرب، یحیی بن کامل نام برد، چونانکه ابوهارون عبدی، ابوشعثاء، اسماعیل بن سمیع و هبیره بن بریم نیز منسوب به خوارج هستند. (بنگرید به: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 5، ص 76 و 77)
کسانی هم از مشاهیر خوارج هستند که عمدتا به سبب شورشهایی که در آنها شرکت داشته اند نامورند که از آن جمله می توان از عروه بن ادیه، ابوبلال مرداس بن حدیر، عمران بن حطان، مستورد سعدی، حوثره اسدی، رهین مرادی، ابووازع راسبی، عمران بن حارث راسبی، عبدالله بن یحیی (طالب الحق) و ابوحمزه شاری نام برد. (درباره این کسان بنگرید به: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 5، ص 80- 129.)
در این میان، کسانی از طرفداران اندیشه هایی چون جهمیه، قدریه و معتزله نیز از آن روی که عمدتا در نظریه امامت و در تخطئه تحکیم و همچنی اعتزال از علی (ع) در پیکارش با معاویه و دیگران همرأی شده اند در ردیف رجال خوارج یاد می شوند، چونانکه برای نمونه شهرستانی در تتمه رجال خوارج، از کسانی چون عبدالله بن عمر، سعد بن ابی وقاص، محمد بن سلمه انصاری و اسامه بن زید که از همه جنگها کناره گرفتند و نه در کنار علی (ع) قرار گرفتند و نه در صف دشمنان او یاد می کند و آنگاه کسانی چون جهم بن صفوان، ابومروان غیلان بن مسلم دشمقی، محمد بن عیسی برغوث، ابوالحسین کلثوم بن حبیب مهلبی، ابوبکر محمد بن عبدالله بن شبیب بصری، علی بن حرمله، صالح بن قبه بن صبیح بن عمرو، مویس بن عمران بصری، ابوعبدالله بن مسلمه، فضل بن عیسی رقاشی، ابوزکریا یحیی بن اصفح، ابوالحسین محمد بن مسلم صالحی، ابومحمد عبدالله بن محمد بن حسن خالدی، محمد بن صدقه، ابوالحسین علی بن زید اباضی، ابوعبدالله محمد بن کرام و کلثوم بن حبیب مرادی بصری را به عنوان تتمه رجال خوارج یعنی کسانی افزون بر رهبران فرقه های خارجی معرفی می کند. (بنگرید به: شهرستانی، الملل والنحل، ج 1، ص 137 و 138)
از آن روی که بخشهای تندرو خوارج در همان دوران آغازین منقرض شده اند، عمدتا جریان معترضان به تحکیم، که نامیده شدن به خوارج را نیز ناخوشایند دارند، در فرقه های اباضیه و صفریه استمرار یافته و این در حالی است که طبقات مشاهیر اباضی از دوران آغازن تا دوره امامت اباضی در عمان در ده طبقه به شرح زیر جای می گیرند:
طبقه اول: این طبقه در گزارش خوارج نخستین طبقه اخذ حدیث و راویان پذیرفته در مذهب اباضی است که گروهی از صحابه چون ابن عباس، ابن عمر، ابن زبیر، عبدالله بن عمروعاص، انس بن مالک، ابوهریره، ابوسعید خدری، عبدالرحمن بن عوف، عمار یاسر، عبدالله بن مسعود، ابوذر، ابوعبیده جراح، معاذ بن جبل، ابی بن کعب، سلمان فارسی، صهیب بن سنان، زید بن صوحان، خزیمه بن ثابت، محمد بن بدیل، حرقوص بن زهیر سعدی و زید بن حصین طایی را در بر می گیرد.
البته در این گروه تنها کسانی چون حرقوص و زید بن حصن از خوارجند و کسانی چون انس بن مالک در باب تحکیم همرأی خوارج بوده اند. اما دیگر کسانی که در این طبقه از آنان یاد شده است تنها راویان مورد قبول فرقه های خوارج و از جمله فرقه اباضی هستند.
طبقه دوم: این طبقه عبدالله بن وهب راسبی و یاران او در نهروان را در بر دارد.
طبقه سوم: این طبقه شامل کسانی چون فره بن نوفل اشجعی، وداع بن حوثر اسدی و دیگر کسانی است که در نبرد نخیله حضور نداشته اند.
طبقه چهارم: این طبقه کسانی چون قریسب و زخاف را در بر می گیرد.
طبقه پنجم: این طبقه شامل افرادی چون مرداس بن حدیر و برادرش عروه و دیگر شاریان همراه آنان است.
طبقه ششم: شماری از ناموران اباضی چون عبدالله بن اباض، ابوشعثاء جابر بن زید، صحجار بن عباس عبدیع جعفر بن سماک، حتحات بن کاتب، ابوعبیده ضریر و ابونوع صالح در این طبقه جای می گیرند.
طبقه هفتم: طالب الحق عبدالله بن یحیی و یاران او از قبیل ابوحمزه مختار بن عوف و ابوالحر حسین بن علی که امامت اباضیه را در یمن برپا داشتند از جمله کسان این طبقه اند.
طبقه هشتم: این طبقه شامل کسانی چون حبیب بن عمرو فراهیدی، ضمام بن سائب ندبی، ابومنصور خراسانی و معاصران آنهاست.
طبقه نهم: جلندی بن مسعود پیشوای اباضیه عمان، ابوالخطاب پیشوای خوارج مغرب، عبدالرحمن بن رستم پایه گذار دولت بنی رستم در مغرب در شمار کسان این طبقه اند.
طبقه دهم: این طبقه شامل عالمان اباضی مسلکی است که پس از پایه گذاری امامت اباضی در عمان در این سرزمین زیسته اند و کسانی چون محبوب بن رحیل، هاشم بن عبدالله، موسی بن ابی جابر، بشیر بن منذر، منیر بن نیر جعلانی، هشام بن هاجر، عبدالله بن ابی قیس، سعید بن مبشر، علی بن عزره، هاشم بن غیلان، موسی بن علی، سعید بن محرز، وضاح بن عقبه و همترازان آنها را در بر می گیرد.
به هر روی، یادشدگان شماری از رجال خوارج را در بر می گیرد که برخی از آنان رهبران حرکتها یا شورشهای نظامی هستند، شماری در زمره کاتبان و مولفان و متکلمان خوارج جای دارند و برخی هم پایه گذاران اندیشه های فقهی خوارج و عمدتا گروه اباضی اند.

مشاهیر دخیل در تحول اندیشه های خوارج از ماهیتی سیاسی به کلامی- فلسفی
در این میان گروهی که عمدتا در تحول اندیشه های خوارج و تبدیل آنها از گروهی با ماهیت و اهداف سیاسی به گروهی دارای مبنای فلسفی مشخص نقش داشته اند، متکلمان خوارج هستند که کسانی چون عبدالله بن یزید، محمد بن حرب، یحیی بن کامل، یمان بن رباب، سعید بن هارون، حفص بن اشیم، زیاد اعصم، ابراهیم بن اسحاق اباضی، صالح ناجی و هیثم بن هیثم را در بر می گیرد و این گروه عمدتا از رجال اباضیه اند. (بنگرید به: اشعری، مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 186؛ ابن ندیم، الفهرست، ص 258- 260)
افزون بر اینان باید از مشاهیر ادب خوارج یعنی کسانی چون ابوعبیده معمر بن مثنی، عمران بن حطان، حبیب بن مره، طرماح بن حکیم، قطری بن فجاءه، رهین مرادی، عیسی بن فاتک حبطی، یزید بن حبناء، لیلی بن طریف و عمرو بن ذکینه نام برد که اندیشه هایی از خوارج را در شعر خود بیان داشته اند. (بنگرید به: اشعری، مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 184- 186؛ شهرستانی، الملل والنحل، ج 1، ص 137) از گروه یاد شده ابوعبیده سرآمد دیگران معرفی می شود تا جایی که برخی او را نخستین فیلسوف خوارج یا به عبارت دقیق تر نخستین کسی می دانند که اندیشه خوارج را از سامانی فلسفی برخوردار ساخت. (بنگرید به: دلاویدا، «الخوارج»، دائره المعارف الاسلامیه، ج 7، ص 476)