تفسیر سوره حمد
این کتاب یکی دیگر از آثار ارزشمند رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی (ره) می باشد که کوشیده اند تا مقاصد قرآن را در آثار و سخنان خود بیان کنند و راهی برای تربیت نفوس فراهم آورند. این مجموعه تفسیری است عرفانی بر سوره حمد که امام خمینی در سال های اول پیروزی انقلاب در پنج جلسه بیان فرمودند و مکرر چاپ شده است. ایشان در کتاب "سرالصلاة"، سوره حمد و توحید را به طور مختصر با اشاراتی عرفانی تفسیر کرده اند. و نیز در کتاب "آداب الصلاة" سوره حمد و توحید و انا انزلناه را به گونه ای مفصل تر تفسیر کرده اند. تفسیر امام بر فاتحه الکتاب مشحون از نکات دقیق لطایف عرفانی است که این اثر را در جایگاهی برتر و بالاتر از دیگر آثار قرار می دهد. کتاب حاضر از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در چهار بخش تنظیم یافته است تا مجموعه کاملی از آثار امام پیرامون سوره حمد در اختیار جویندگان معارف قرآنی قرار گیرد.
بخش اول: تفسیر موجزی است از سوره حمد که در کتاب گرانسنگ "سرالصلاة" به مناسبت بحث قرائت آمده است. این اثر در سال 1318 ش نوشته شده است.
بخش دوم: تفسیری است که می توان آن را تفصیل و تبیین تفسیر سوره حمد کتاب سر الصلاة دانست که در سال 1321 هـ ش به مناسبت بحث قرائت در کتاب آداب الصلاة نگاشته اند.
بخش سوم: مجموعه پنج جلسه درس تفسیر ایشان است که در سال 1358 هـ ش از تلویزیون ایران پخش شده است.
بخش چهارم: فرازهای پراکنده ای که در معنی "بسم الله" و دیگر فقرات سوره حمد در آثار مکتوب و شفاهی ایشان وجود داشته است.
معرفی اجمالی نویسنده:
آیت الله حاج سید روح الله مصطفوی، مشهور به امام خمینی، فقیه، مرجع تقلید، نویسنده، مبارز و رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران که در 20 جمادی الثانی سال 1320 برابر با 1281 ش روز تولد حضرت زهرا (س)، در خمین (ایران) به دنیا آمد. در 4 ماهگی پدرش سید مصطفی را از دست داد، دوران کودکی به مکتب خانه در خمین رفته و بعد در سن طلبگی ادبیات فارسی ابتدایی و حساب و هیئت و بعد دروس مقدمات را خواند. در 15 سالگی به علت شیوع وبا، مادرش نیز از دنیا رفت. 19 ساله بود که به دلیل نبودن مدرسه در خمین، برای ادامه تحصیل به اراک رفته و در حوزه درس آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، دروس منطق، مطول، لمعه و ادبیات عرب را خواند. سال 1340 هـ ق برابر با 1301 ش، آیت الله حائری به اصرار علمای قم، به آنجا رفته و حوزه قم را تأسیس کردند و بسیاری از طلاب، از جمله سید روح الله نیز 4 ماه بعد به قم رفت. بعد از چهار سال دوره درس های سطح، سال 1344 ق، به مدت یازده سال نزد حاج شیخ، درس فقه و اصول خوانده و همزمان دروس فلسفه و تمام منظومه ملاهادی سبزواری را در مدت 4 سال فرا گرفت و در ضمن، تدریس منظومه را شروع کرد و سال 1313 ش، به درجه اجتهاد نائل شد. روح عرفانی در ایشان از سال 1307 در سنین 26 یا 27 سالگی و مراحل سیر و سلوک او در خدمت مرحوم آیت الله محمدعلی شاه آبادی بودند. از اساتید دیگر ایشان، آیت الله رفیعی قزوینی بودند. حدود 20 سال، ایشان به تدریس و تألیف پرداخته و در عین حال با تلاش و جدیتی که داشت، مسائل سیاسی مملکت را دنبال و با شخصیت هایی چون مرحوم مدرس، ملاقات هایی نمود. آغاز فعالیت سیاسی آقا روح الله را باید از شهریور 1320 ش، زمانی که شعله های جنگ جهانی دوم به ایران کشیده شد، حساب کرد و فعالیت سیاسی انقلابی وی، سال 1314 ش بعد از جنگ جهانی دوم و به قدرت رسیدن "کندی" بروز کرد و بعد قیام سال 42 و زد و خورد در مدرسه فیضیه قم و سخنرانی وی در آنجا بر علیه شاه وقت (محمدرضا پهلوی) و اسرائیل و نهایتا دستگیری او به بعد از چند ماه، به اصرار مردم و علما، آزاد شده و سپس در آبان سال 1343 ش به ترکیه تبعید شدند. در مهر ماه 1344 ش، از ترکیه به عراق فرستاده شد. هر چند سال ها به ظاهر در عراق و در سکوت و آرامش به سر می برد ولی هیچگاه از مبارزه علیه طاغوت و رژیم ستم شاهی و اسرائیل و دشمنان اسلام، دست بر نداشت تا اینکه سال 1357 ش، به دنبال مبارزات مردم ایران با محمدرضا شاه پهلوی و حکومت او و در نهایت سقوط شاه و دولتش، این بزرگمرد تاریخ، در دی ماه 1357 ش به ایران برگشت و به عنوان رهبر بزرگ انقلاب و مؤسس جمهوری اسلامی ایران، یازده سال، انقلاب را رهبری و 14 خرداد 1368 ش، در سن 87 سالگی دار فانی را وداع کرد.
ساختاربندی کتاب:
* بخش اول: تفسیر سوره حمد از کتاب «سرالصلوة»
در اشاره اجمالیه به بعضی اسرار سوره حمد
بیان اجمالی در فرق بین "بسم الله" در سور مختلف
"بسم الله" جامع ترین و محیط ترین اسماء تعالی
اشارات و تفسیر سوره حمد بنا بر ذوق اهل معرفت
* بخش دوم: تفسیر سوره حمد از کتاب «آداب الصلاة»
تفسیر آیه «بسم الله الرحمن الرحیم»
وظیفه سالک در وقت تسمیه
بین رحمت رحمانیه و رحمت رحیمیه
تفسیر «الحمدلله»
ایقاظ ایمانی ربوبیت تکوینی و تشریعی حق تعالی
ترجیح قرائت مالک بر ملک
تنبیه ادبی معنای دین
تنبیه اشراقی نکته از غیبت به خطاب در سوره حمد
* بخش سوم: دروس تفسیر سوره حمد
- جلسه اول: از جمله مطالب آن:
قرآن برتر از تفسیر مفسران
علت نامگذاری موجودات و معنای اسمای حق
شمول اسماء الله بر همه اشیاء و فنای «اسم» بر «مسما»
حب نفس منشا تمام بدبختی ها
- جلسه دوم: از جمله مطالب آن:
بیان احتمال تعلق «بسم الله» به «استعین» و معنای استعانت به «اسم الله»
تحقق هجرت از راه مجاهد با نفس
مبدأ صدور افعال علت تغییر در سنخ افعال
- جلسه سوم: از جمله مطالب آن:
بیان چگونگی ربط موجودات به حق تعالی
اشاره به احتمالات مختلف در معنای حمد
بیان تجلی پروردگار بر کوه صعق موسی
- جلسه چهارم: از جمله مطالب آن:
در بیان نحوه فاعلیت حق تعالی
جلوه و متجلی از هم جدا نیستند
عدم مقابل برای ذات حق تعالی
- جلسه پنجم: از جمله مطالب آن:
علت روی گردانی اهل عرفان از تعابیر عامه
توصیه ای برای رفع سوء تفاهم
ادعیه ای مشحون از معارف و شارح قرآن
* بخش چهارم: اشارات تفسیری درباره سوره حمد از سایر آثار حضرت امام (ره)
اهمیت و فضیلت سوره حمد
تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم؛ به نام خداوند رحمتگر مهربان»
تفسیر «الحمدلله رب العالمین؛ ستايش خدايى را كه پروردگار جهانيان»
تفسیر «الرحمن الرحیم؛ رحمتگر مهربان»
تفسیر «مالک یوم الدین؛ (و) خداوند روز جزاست»
تفسیر «ایاک نعبد وایاک نستعین؛ (بار الها) تنها تو را می پرستيم و تنها از تو يارى می جوييم»
تفسیر «اهدنا الصراط المستقیم؛ ما را به راه راست هدايت فرما»
تفسیر «غیر المغضوب علیهم و لاالضالین؛ راه آنان كه گرامیشان داشته اى نه (راه) مغضوبان و نه (راه) گمراهان»
منابع :
روح الله موسوی خمینی- تفسیر سوره حمد